بااینكه زنان مجموعاً وضع ناگواری داشته اند، گاهی به جریانات تاریخی ای برمی خوریم كه نشان می دهد برخی زنان از نظر تحصیلات عالیه مقام شامخی داشته اند. محققین، یك كتاب حقوقی را كه در آن عهد نوشته شده است نام می برند به نام «مادیگان هزارداذستان» یعنی گزارش هزار فتوای قضایی. قسمتی از این كتاب موجود است و برخی از محققان اروپایی از قبیل بارتلمه آن را ترجمه و چاپ كرده اند. در این كتاب نام گروهی از قضات آن عهد آمده است، و البته منابع حقوقی آن عهد اوستا و زند بوده است. در این كتاب داستانی آمده است مبنی بر اینكه:

«یكی از قضات در موقعی كه به محكمه می رفت، پنج زن او را احاطه كردند و یكی از آنها سؤالاتی از او نمود راجع به بعضی از مواد مخصوصه از باب گرو و ضمانت. همینكه به آخرین سؤال رسید قاضی جوابی نداشت.

یكی از زنان گفت: ای استاد، مغزت را از این بابت خسته مكن و بی تعارف بگو نمی دانم. بعلاوه، ما خود جواب آن را در شرحی كه «گلوگان اندرز بذ» نوشته است خواهیم یافت. » [1] آیا این داستان می تواند دلیل بر این باشد كه زنان آن دوره از تعلیمات عمومی بهره مند بوده اند؟ .

همان طور كه بارتلمه تحقیق كرده است و تحقیقات او درباره ی حقوق زن در دوره ی ساسانی مبنای نظریات كریستن سن واقع شده است، در خانواده های ممتاز، زنان گاهی از تعلیمات عالیه برخوردار بوده اند؛ یعنی اصل «زندگی طبقاتی» در این مورد نیز مانند همه ی موارد دیگر حكمفرما بوده است. همچنانكه در دوره ی ساسانی دو تن از دختران خسرو پرویز: پوران دخت و آزرمی دخت برای مدت كوتاهی سلطنت كردند؛ انتخاب آنها به سلطنت به واسطه ی اعتقاد عظیمی بود كه ایرانیان به «تخمه ی شاهی» داشتند. ایرانیان شاهان خویش را ایزدنژاد می پنداشتند. اردشیر بابكان كه سرسلسله ی ساسانیان است نسب خویش را به شاهان قدیمتر ایران رساند تا از این جهت ایرادی نباشد كه چگونه كسی كه از «تخمه ی شاهی» نیست مدعی سلطنت است. در آشفتگیِ پس از خسرو پرویز دو تن كه از تخمه ی شاهی نبودند مدعی تاج و تخت شدند، ولی چون از تخمه ی شاهی نبودند نتوانستند دوام بیاورند. دختران پرویز در دوره ی آشفتگی پس از پرویز از آن جهت به پادشاهی رسیدند كه شیرویه پسر خسرو پرویز هفده تن برادران خود را كشته بود و تنها كسی كه از تخمه ی شاهی باقی مانده بود این دو دختر بودند. اعتقاد عظیم به خون و نژاد را با مسأله ی حقوق زن نباید اشتباه كرد؛ پادشاهی پوران و آزرمی دخت و همچنین تحصیلات عالیه ی چند زن از طبقات ممتاز را نتوان مقیاسی برای حقوق زن به طور عموم در آن دوره قرار داد.

كریستن سن می گوید:

«منابع تاریخی ای كه داریم اطلاعی در باب تعالیم دختران به دست نمی دهد. بارتلمه چنین حدس می زند كه تعلیم دختران بیشتر مربوط به اصول خانه داری بوده است. بعلاوه، بغ نسك صریحاً از تعلیمات زن در فن خانه داری بحث می كند. معذلك زنان خانواده های ممتاز گاهی تعلیمات بسیار عمیق در علوم تحصیل می كرده اند. » كریستن سن در فصل هفتم كتاب خویش كه درباره ی نهضت مزدكیه بحث می كند می گوید:

«در توصیفی كه ما در نتیجه ی تحقیقات بارتلمه از احوال حقوقی زنان در عهد ساسانیان نمودیم، تضاد بسیار نشان می دهد. سبب این تضاد آن است كه احوال قانونی زن در طول عهد ساسانیان تحولاتی یافته است. بنا بر قول بارتلمه، از لحاظ علمی و نظری زن در این عهد حقوقش به تبع غیر بوده و یا به عبارت دیگر شخصیت حقوقی نداشت اما در حقیقت زن در این زمان دارای حقوق مسلّمه ای بوده است. در زمان ساسانیان احكام عتیق در جنب قوانین جدید باقی بود و این تضاد ظاهری از آنجاست. پیش از آنكه اعراب مسلمان، ایران را فتح كنند محققاً زنان ایران در شرف تحصیل حقوق و استقلال خود بوده اند. » [2]

---