تا اینجا بحث در ثنویت زردشتی بود. چنانكه قبلاً گفتیم دو مذهب دیگر نیز در آن دوره بوده است كه آنها نیز ثنوی بوده اند: مذهب مانی و مذهب مزدك. ثنویت مانی خیلی صریحتر است از ثنویت زردشتی. ثنویت مزدكی همان ثنویت مانوی است با اندكی اختلاف. شهرستانی در الملل والنحل ثنویت را به مانی نسبت می دهد نه به زردشت و مفصل درباره ی آن بحث می كند. محققان و مستشرقان در عصر اخیر تحقیقات زیادی درباره ی مانی و دین او كرده اند. آقای تقی زاده یكی از محققان طراز اول در این موضوع به شمار می رود. برای اینكه نمونه ای به دست داده باشیم، مختصری از بیانات وی را دراین باره نقل می كنیم. می گوید:

«. . . دین مانی بر دو اصل یعنی خیر و شر یا نور و ظلمت و سه دور یعنی ماضی و حال و استقبال مبنی است. منشأ كلی و اصلی وجود و درواقع خدای بزرگ دوتاست، كه یكی را نور و دیگری را ظلمت می نامیم. در منابع ایرانی این دو اصل را «دوبن» نامیده اند. در بدو امر یعنی در ازل و قبل از حدوث خلقت و دنیا این دو اصل جدا و مستقل و منفك از هم بودند كه آندو را مانویان ماضی می نامند. قلمرو نور در بالا و منبسط به شمال و مشرق و مغرب بوده و مقر ظلمت در پایین و ممتد در جهت جنوب بود، و اگرچه با هم، هم حدود بودند سرحد فاصلی داشتند و تماسی در كار نبود.

بنا بر بعضی بیانات از قسمت جنوبی فضا نیز یك ثلث متعلق به نور بوده و لذا وسعت قلمرو نور پنج برابر قلمرو ظلمت بود. هر یك از این دو اصل در قلمرو خود ساكن و آرام قرار داشتند. عالم نور دارای تمام صفات خوب بود و نظم و صلح و فهم و سعادت و سازش در آنجا حاكم بود، ولی در عالم ظلمت اغتشاش و بی نظمی و كثافت مستولی بود. گاهی این دو اصل را به عنوان دو درخت نامیده اند: یكی را درخت حیات و دیگری را درخت مرگ. در قلمرو نور پدر عظمت حكمران است و در قلمرو ظلمت پادشاه تاریكی. قلمرو نور از پنج ناحیه و مسكن به وجود آمده كه پنج عضو خدا یعنی هوش و فكر و تأمل و اراده و ائون های بی شمار (موجودات جاوید و مظاهر خدا) در آن ساكن هستند. قلمرو ظلمت هم از پنج طبقه روی همدیگر به وجود آمده كه از بالا به پایین عبارت است از دود پایه و آتش بلعنده و باد مخرب و آب لجنی و ظلمات. » [1] تا همین جا برای مدعای ما كافی است. طالبین بیشتر می توانند به خود كتاب مانی و دین او مراجعه نمایند.

---