یك نكته كه لازم است اینجا توضیح داده شود این است: ممكن است برخی خیال كنند كه اهریمن در كیش زردشتی با شیطان در دین اسلام فرقی ندارد؛ یعنی اگر اهریمن را مخلوق اهورامزدا بدانیم مساوی می شود با شیطان كه از نظر اسلام مخلوق خدا و عامل بدیهاست.

ولی این طور نیست. شیطان از نظر اسلام نقشی در آفرینش اشیاء ندارد. در اسلام خلقت هیچ چیزی به شیطان نسبت داده نمی شود. در اسلام اصلاً چنین اندیشه ای وجود ندارد كه در نظام خلقت، موجودات نامطلوبی هست و می بایست نباشد و چون هست پس از یك موجود پلید ناشی شده است. از نظر اسلام همه ی اشیاء با دست قدرت خداوند به وجود آمده است و هرچه آفریده خوب و نیك آفریده است: «اَلَّذِی أَحْسَنَ كُلَّ شَیْ ءٍ خَلَقَهُ» [1]، «رَبُّنَا اَلَّذِی أَعْطی كُلَّ شَیْ ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدی » [2].

قلمرو شیطان از نظر اسلام تشریع است نه تكوین؛ یعنی شیطان فقط می تواند فرزند آدم را وسوسه كند و به گناه تشویق كند، شیطان بیش از حد دعوت كردن، سلطه و قدرتی بر انسان ندارد: «وَ ما كانَ لِی عَلَیْكُمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلاّ أَنْ دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی» [3].

ماهیت شیطان هرچه باشد، انسان بودن انسان به این است كه صاحب عقل و اراده و قوه ی انتخاب است. انتخاب وقتی ممكن است كه در مرحله ی اول عقل و تشخیصی باشد و در مرحله ی دوم دو راه ممكن در جلو انسان باشد. هر كدام از این دو ركن اگر نباشد، اختیار و انتخاب و در واقع انسانیتی در كار نیست: «إِنّا خَلَقْنَا اَلْإِنْسانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشاجٍ نَبْتَلِیهِ فَجَعَلْناهُ سَمِیعاً بَصِیراً. `إِنّا هَدَیْناهُ اَلسَّبِیلَ إِمّا شاكِراً وَ إِمّا كَفُوراً» [4].

وسوسه ی نفس امّاره و شیطان، شرط اختیار و انتخاب و انسانیت انسان است.

همان طوری كه دعوت به خیر هست و الهامات خیر هست، باید وسوسه ی شر هم باشد تا انسان یكی از ایندو را «انتخاب» كند و گامی در راه انسانیت كه راه انتخاب و اختیار است بردارد. به قول مولانا:

شیطان و یا جن در قرآن در عرض موجودات طبیعی است نه در عرض ملائكه و فرشتگان. ملائكه از نظر قرآن رسولان و مأموران پروردگارند و در نظام آفرینش كارگزاری می كنند، ولی جن و شیطان هیچ نقشی در كار خلقت ندارند، از این جهت مثل موجودات زمینی می باشند. از اینجا می توان فهمید كه اندیشه ی مخلوقات بد و ناشایست و اینكه نظام آفرینش ناقص است به هیچ وجه در اندیشه های قرآنی راه ندارد.

در اینجا لازم است از فرصت استفاده كرده، تذكر دهیم كه گاهی در ترجمه های فارسی آیات قرآن و یا احادیث، كلمه ی شیطان به «دیو» و یا «اهریمن» ترجمه می شود. البته این ترجمه صحیح نیست. كلمه ی شیطان معادل فارسی ندارد، لهذا باید عین این كلمه یا كلمه ی ابلیس كه در عربی معادل آن است آورده شود. دیو یا اهریمن به مفهوم حقیقی، از نظر قرآن به هیچ وجه وجود خارجی ندارد و مغایر مفهوم شیطان است كه در قرآن آمده است.

---