اجمالاً از وضع مذهبی ایران آن روز آگاه شدیم. معلوم شد ادیان و مذاهب مختلفی در ایران وجود داشته است و در ایران از نظر معتقدات مذهبی اتحاد و اتفاق كلمه وجود نداشته است. اگرچه دقیقاً نمی توان حدس زد كه درصد هریك از این مذاهب چه بوده، ولی قدر مسلّم این است كه با آنكه پیروان سایر ادیان و مذاهب نیز فراوان بوده اند، اكثریت با زردشتیان بوده است كه پیرو دین رسمی كشور بوده اند.

از نظر ما كه می خواهیم بدانیم اسلام از نظر فكری و اعتقادی چه از ایران گرفت و چه به ایران داد، فرق نمی كند كه اتباع هریك از آن مذاهب گوناگون چه نسبتی با مجموع جمعیت مردم ایران از نظر عددی داشته اند. آنچه لازم است بدانیم این است كه این مردم چگونه عقاید و افكاری درباره ی جهان و خلقت و غیره داشته اند.

از معتقدات یهود ایران اطلاع درستی در دست نداریم؛ علی القاعده وضع مشابهی با سایر یهودیان داشته، تابع تورات و تلمود بوده اند. معتقدات آنها هرچه بوده، در اقلیت ناچیزی به سر می برده اند و شأنی از لحاظ مذهبی یا سیاسی در جامعه ی ایرانی آن روز نداشته اند. ولی مسیحیت شأنی عظیم داشته است و چنانكه می دانیم یك آیین تثلیثی بوده و الوهیت عیسی را تبلیغ می كرده است. ما نیازی نمی بینیم كه درباره ی تثلیث مسیحی و اینكه مسیحیت از توحید بیگانه است در اینجا بحثی بكنیم، زیرا اولاً مطلب واضح است و نیازی به بحث ندارد، ثانیاً مسیحیت بههر حال اقلیتی را در ایران تشكیل می داده است و اگرچه پس از اسلام بیشتر به سوی اقلیت گرایید ولی به هر حال كسانی كه در ایران از مسیحیت به اسلام گرویده اند آنقدرها زیاد نیستند؛ اكثریت ایرانیان را زردشتیان تشكیل می داده اند.

مانویان و مزدكیان نیز از این نظر عقایدی شبیه زردشتیان داشته اند. لهذا ما بحث خود را به اصول عقاید زردشتیان و تا اندازه ای مانویان و مزدكیان و به عبارت دیگر به عقاید آریایی و تحولات آن اختصاص می دهیم.

آیا زردشتیان مقارن ظهور اسلام و مانویان و مزدكیان درباره ی مبدأ هستی و پرستش آن چه عقیده ای داشته اند؟ آیا خداشناس و موحد و یگانه پرست بوده اند یا خدانشناس و ثنوی و دوگانه پرست؟ .

بدون شك زردشتیان مقارن ظهور اسلام و همچنین مانویان و مزدكیان ثنوی بوده اند و این ثنویت را در دوره های بعد از طلوع اسلام نیز حفظ كردند و در دوره ی اسلام با علمای مسلمین در این زمینه مباحثه می كردند و از آن دفاع می نمودند. تنها در نیم قرن اخیر است كه زردشتیان دعوی توحید دارند و گذشته ی خود را یكباره انكار می كنند.

البته از نظر ما جای خوشوقتی است كه زردشتیان خرافات ثنوی را یكباره كنار بگذارند و خدای یكتا را بپرستند، ولی لازمه ی خداپرستی التزام به راستی و درستی و دور افكندن تعصبات است. علیهذا شایسته نیست مردمی كه دعوی خداپرستی دارند، تاریخ گذشته ی خود را بر خلاف آنچه بوده است جلوه دهند.

اشتباه نشود، ما مدعی نیستیم كه دین زردشت حتماً از اصل، یك دین ثنوی بوده است و بنابراین زردشت كه قطعاً مدعی پیامبری است كاذب بوده است؛ خیر، ما چنین ادعایی نداریم. مسلمانان از صدر اول غالباً با زردشتیان به روش «اهل كتاب» عمل كرده اند؛ یعنی مدعی بوده اند كه این آیین در اصل و ریشه یك دین توحیدی و آسمانی بوده است و در ادوار بعد، همچنانكه مسیحیت منحرف شد و به تثلیث گرایید آیین زردشتی به ثنویت گرایید. به همین جهت شخص زردشت نزد ما محترم است. آنچه مورد ادعای ماست این است كه دین زردشتی مقارن ظهور اسلام صددرصد ثنوی بوده و به هیچ وجه با آیین توحید سازگار نبوده است و این روش تا نیم قرن اخیر ادامه داشته است.

در اینجا لازم است ما بحث خود را در سه قسمت دنبال كنیم: 1. عقاید آریایی قبل از ظهور زردشت چه بوده و چه وضعی داشته است؟ .

2. زردشت چه اصلاحاتی كرد و چه تحولاتی به وجود آورد؟ .

3. دین زردشت در عصرهای بعد تا ظهور اسلام دستخوش چه تحولات و انحرافاتی شد؟