مقصود، بیان افكار و عقاید مذهبی عامه ی مردم ایران در دوره ی مقارن ظهور اسلام است. ما فعلاً در افكار و عقاید فلسفی آن عصر در ایران بحثی نداریم كه آیا اولاً یك مكتب فلسفی مجزا از عقاید دینی و مذهبی در ایران ساسانی وجود داشته است یا نه، و به فرض وجود، چه نوع مكتبی بوده است، زیرا بر فرض بگوییم مكتبیا مكاتبی فلسفی وجود داشته است و فلاسفه ای به مفهوم واقعی كلمه در آن عصر وجود داشته اند، در روحیه ی عامه مردم تأثیری نداشته است و ما برای اینكه افكار و عقاید عامه را بررسی كنیم باید مذاهب و ادیان آن عصر را بررسی نماییم.

اسلام بدون شك یك نظام فكری و اعتقادی جدید به ایران داد، و همان طور كه قبلاً ذكر كردیم مردم ایران به شكل بی سابقه ای نظامات فكری و اعتقادی اسلام را پذیرفتند و افكار و معتقدات پیشین خود را دور ریختند و این پذیرش، دفعی و فوری نبود، تدریجی بود و مخصوصاً بیشتر در دوره ی استقلال و قدرت ایرانیان در مقابل اعراب صورت گرفت.

این بحث از این جهت دلكش است كه از طرفی اسلام از یك امتیاز خاص برخوردار است كه هیچ آیینی مانند آن این اندازه نتوانسته است روح مردم مغلوب را تحت تأثیر و نفوذ معنوی خود قرار دهد.

گوستاولوبون در تاریخ تمدن اسلام و عرب می گوید:

«شریعت و آیین اسلام در اقوامی كه آن را قبول نموده تأثیری بسزا بخشیده است. در دنیا خیلی كمتر مذهبی پیدا شده كه به قدر اسلام در قلوب پیروانش نفوذ و اقتدار داشته، بلكه غیر از اسلام شاید مذهبی یافت نشود كه تا این قدر حكومت و اقتدارش دوام كرده باشد؛ چه، قرآن كه مركز اصلی است اثرش در تمام افعال و عادات مسلمین از كلی و جزئی ظاهر و آشكار می باشد. » [1] و از طرف دیگر، مردم ایران در میان همه ی مللی كه اسلام را پذیرفتند از یك امتیاز خاص برخوردارند و آن اینكه هیچ ملتی مانند ایران به این سهولت نظام فكری پیشین خود را رها نكرد و آنچنان با جدیت و عشق و علاقه درِ دل خود را به روی افكار و عقاید دین جدید باز نكرد، و به قول «دوزی» مستشرق معروف:

«مهمترین قومی كه تغییر مذهب داد ایرانیان بودند، زیرا آنها اسلام را نیرومند و استوار نمودند نه عرب. » [2] علیهذا باید نظام فكری و یا نظامات فكری حاكم بر جامعه ی آن روز ایران را مورد بررسی قرار دهیم و با نظامات فكری و اعتقادی اسلام مقایسه كنیم تا معلوم شود اسلام از نظر نظامات فكری چه چیز از ایران گرفت و چه چیز به ایران داد. برای اینكه به نظام فكری و اعتقادی آن روز پی ببریم، باید ببینیم ایران آن روز چه دین و چه مذهبی، بلكه چه ادیان و مذاهبی داشته است.

---