شاگرد شیخ بهایی و میرفندرسكی بوده. از سادات طباطبایی نائین و زواره و اردستان است. مرحوم میرزای جلوه، فیلسوف معروف عهد قاجار و متوفّی در 1314 از اولاد و احفاد اوست. رساله ای در «اقسام تشكیك» دارد كه مورد توجه متأخران است. شرح اشارات خواجه و شرح حكمة العین شریف جرجانی را حاشیه كرده است و رساله ای در حل شبهه ی «استلزام» كه در كتب فلسفه مطرح است نوشته است. رساله ای به نام ثمره ی شجره ی الهیه در اصول عقاید با پاره ای از مقدمات فلسفی اخیراً از او وسیله ی آقای عبد اللّه نورانی از فضلای معاصر چاپ و منتشر شده است.

مجموعه آثار شهید مطهری . ج14، ص: 512

میرزا رفیعا در سال 999 متولد و در سال 1083 در سن 85 سالگی درگذشته است.

2. محمد بن ابراهیم قوامی شیرازی معروف به صدرا و صدرالمتألهین، حكیم الهی و فیلسوف ربانی بی نظیر كه حكمت الهی را وارد مرحله ی جدیدی كرد. صدرا در آنچه علم اعلی یا علم كلی یا فلسفه ی اولی یا حكمت الهی خوانده می شود- و تنها همین بخش است كه به حقیقت فلسفه است و فلسفه ی حقیقی خوانده می شود، زیرا سایر بخشها اعم از ریاضی و طبیعی در قلمرو علوم است- تمام فلاسفه ی پیشین را تحت الشعاع قرار داد، اصول و مبانی اولیه ی این فن را تغییر داد و آن را بر اصولی خلل ناپذیر استوار كرد.

فلسفه ی صدرا از یك نظر به منزله ی چهار راهی است كه چهار جریان یعنی حكمت مشائی ارسطویی و سینایی، و حكمت اشراقی سهروردی، و عرفان نظری محیی الدینی، و معانی و مفاهیم كلامی با یكدیگر تلاقی كرده و مانند چهار نهر سر به هم برآورده، رودخانه ای خروشان به وجود آورده اند. از نظر دیگر به منزله ی صورتی است كه بر چهار عنصر مختلف پس از یك سلسله فعل و انفعال ها افاضه شود و به آنها ماهیت و واقعیت نوین بخشد كه با ماهیت هر یك از مواد آن صورت متغایر است.

فلسفه ی صدرا یك نوع جهش است كه پس از یك سلسله حركتهای مداوم و تدریجی در معارف عقلی اسلامی رخ داده است.

فلسفه ی صدرا از نوع «سهل ممتنع» است؛ به ظاهر بسیار ساده است، عبارتش ادیبانه و منشیانه است اما یك فرد بسیار مستعد سالها باید كار كند تا به مرحله ی اول برسد یعنی بفهمد كه آن را نمی فهمد تا بار دیگر با دید دیگری وارد شود. بسی افراد سالها عهده دار تدریس فلسفه ی صدرا بوده اند در حالی كه به عمق آن نفوذ نكرده اند.

از این رو توصیف و تحلیل كار صدرا كار هر فلسفه خوانده ای نیست.

صدرا شاگرد شیخ بهایی و میرداماد بوده است. در شرحی كه بر اصول كافی نوشته، از شیخ بهایی به عنوان استاد علوم نقلی و از میرداماد به عنوان استاد علوم عقلی یاد می كند. كتابهای صدرا معروفتر از آن است كه در اینجا ما بخواهیم معرفی كنیم. وی در سال 1050 ضمن هفتمین سفر حج كه پیاده می رفت، در بصره درگذشت.

3. شمس الدین گیلانی معروف به ملا شمسا. از شاگردان میرداماد است. میان او

مجموعه آثار شهید مطهری . ج14، ص: 513

و همشاگردی اش ملاصدرا مراسله ای صورت گرفته است. ملا شمسا درباره ی چند مشكل در فلسفه از قبیل موضوع در حركت كمّیّه و وجود ذهنی سؤال كرده و صدرا پاسخ گفته است. پاسخ صدرا به صورت رساله ای كوچك درآمده و در حاشیه ی مبدأ و معاد وی با چاپ سنگی چاپ شده است.

4. سلطان العلماء آملی مازندرانی معروف به خلیفة السلطان. شاگرد شیخ بهایی و میرداماد بوده است. شاه عباس دخترش را به او داد و مدتی وزارت شاه صفی و شاه عباس ثانی را داشته است. وی مردی است محقق؛ حواشی او بر معالم و شرح لمعه نمونه ی یك كار تحقیقی است. بدون حشو و زوائد چیز می نوشته است. بر حاشیه ی خفری بر شرح تجرید قوشجی نیز حاشیه نوشته است. وی در سال 1064 در سن 64 سالگی درگذشته است.

5. سید احمد عاملی. داماد و خاله زاده ی میرداماد و شاگرد اوست. بر الهیات شفا حاشیه نوشته و حاشیه اش در چاپ سنگی تهران چاپ شده است. در آن حواشی قسمتهایی آورده كه می رساند از میرداماد است و گاهی هم خود اشاره یا تصریح به آن می كند. میرداماد و سیداحمد نواده ی دختری محقق كركی می باشند.

6. قطب الدین اشكوری صاحب كتاب معروف محبوب القلوب . در تاریخ فلاسفه شاگرد میرداماد بوده است.

7. سید امیر فضل اللّه استرآبادی. این مرد نیز شاگرد میرداماد بوده است [1] از این مرد اطلاع درستی در دست نداریم. مطابق آنچه در روضات ضمن احوال مقدس اردبیلی به نقل از ریاض العلماء آمده است [2]امیر فضل اللّه از بزرگان شاگردان مقدس اردبیلی بوده است. هنگامی كه وفات مقدس اردبیلی نزدیك شد، از او پرسیدند: بعد از شما به چه كسی رجوع كنیم؟ او جواب داد: در شرعیات به امیر علام، و در عقلیات به امیر فضل اللّه.

[1] . مقالات و بررسیها، دفتر سوم و چهارم، ص 28.

[2] . ص 23.