مسأله ی دیگری كه باید درباره ی آن بحث كنیم مسأله ی تكامل است. این مسأله را از دو جهت و از دو دید می توان نگاه كرد؛ یكی اصل تكامل كه می گویند فلسفه ی ما فلسفه ی تكامل است (براساس همان اصولی كه قبلا ذكر شد) ، و دیگر اینكه آیا فلسفه ی تكامل- اعم از اینكه یك فلسفه ی الهی باشد یا فلسفه ی مادی- فلسفه امید است در مقابل یأس و فلسفه ضد پوچی است؟ فعلاً ما می خواهیم جهت دوم را مورد بحث قرار دهیم كه اینها با چه بیانی می خواهند فلسفه ی مادی را- كه همیشه به عنوان یك فلسفه ی پوچی شناخته شده [1]و مادی گراها همیشه از پوچ بودن زندگی دم زده اند و هر كس هم كه از پوچی دم زده (مثل خیام) و یا از «دم غنیمت شمردن» سخن گفته است [2]او را مادی گرا نامیده اند- از پوچی نجات بدهند.

---

[1] . امروزه یكی از شاخه های مادی گری همان پوچی و پوچ گرایی است كه خیلی شایع است، ولی ماركسیستها احتراز دارند از اینكه آنها را پوچ گرا (نیهیلیست) بنامند. ماركسیسم و اگزیستانسیالیسم كه دو فلسفه ی مادی زمان ما هستند، هر دو كوشش كرده اند كه به نحوی خود را از پوچی نجات دهند.

[2] . البته عرفا هم «دم غنیمت شمار» دارند: «صوفی ابن الوقت باشد ای رفیق» ولی مقصود آنها دعوت به خوشی و تنبلی و انكار آخرت نیست، بلكه مقصود این است كه سالك باید هر لحظه ای را غنیمت بشمارد و متعرض نفحات الهی باشد و در صورت وزیدن نفحه ی الهی عكس العمل مناسب نشان دهد.