[1] . این مطلب را آقای طباطبائی نیز در یك جا از تفسیر المیزان طرح كرده و رد شده اند.

[2] . - قانون ناظر به خودش نیست. اینها می گویند كه این چهار اصل بر جهان حاكم است و دیگر نظر به خود این اصول و قوانین ندارد، مانند «كلّ خبری كاذب» است كه از خودش منصرف است.

جواب: مثال «كلّ خبری كاذب» شما را به اشتباه انداخت و تصور كردید كه مسئله، مسئله ی واقعیت و ثبوت است نه عالم اثبات. صحبت در این است كه خود این اصول باید متغیر و نسبی باشند و نمی توانند اصولی مطلق و ثابت باشند.

- ممكن است بگوییم اساساً قانونی و اصلی در كار نیست، بلكه واقعیتی در خارج هست كه ما آن را دریافت می كنیم.

جواب: خود این دریافت، واقعیتی است یا نه؟ - آنها كه برای ذهن چیزی قائل نیستند.

جواب: این چه حرفی است؟ ! بالاخره دریافت هم یك واقعیتی است. هر كسی كه یك نظریه ای می دهد، آن نظریه دریافتی است از خارج و واقعیت، و خود این دریافت به حمل شایع واقعیتی است، و علم از آن علم است. دریافت از آن نظر دریافت است كه حیثیت ذات علم حیثیت ثبات است، یعنی اگر ثبات نمی بود علم نبود. این كه می گویید دریافت، این دریافت واقعیت، علم است.

- این یعنی چه؟ علم كی؟ جواب: علم ما.

- خوب، تا ما هستیم این دریافتها را داریم، یك شخص دیگر در شرایط دیگر یك دریافت دیگر دارد. این كه می گویید «واقعیت علم» یعنی چه؟ علم مگر یك واقعیت مجرد دارد؟ اگر «روح» بگویید، بله یك واقعیت مجرد دارد، ولی علم كه دیگر چیزی نیست، یك سلسله قوانین است در خارج. تا ما هستیم این قوانین به ما وابسته است، ما كه رفتیم دیگر واقعیتی وجود ندارد.

جواب: اگر قوانین در خارج است، به شما كه وابسته نیست، آن كه علم نیست، معلوم بالعرض شماست. قانون كه شما می گویید، در خارج است؟ - نه.

جواب: در كجاست؟ - قانون، هیچی، یك دریافتهایی است كه ما از خارج داریم.

جواب: شما می گویید «قانون» . در خارج كه قانون وجود ندارد، چون قانون یك كلیت است و این كلیت را ذهن به اشیاء می دهد. در خارج مثلاً آهن و حرارت و انبساط وجود دارد، این آهن در اینجا و آن آهن در آنجا وجود دارد، و همچنین حرارت و انبساط وجود دارد، بعد ذهن است كه به اینها كلیت می دهد و می گوید: «هر آهنی در اثر حرارت انبساط پیدا می كند» . این حقیقت با این وصف (كلیت) جز در ذهن ما در جای دیگری كه نیست. البته منشأ انتزاعش در خارج است. حالا همین اصل، همین قانون كه می گویید «هر آهنی در اثر حرارت منبسط می شود» از نظر شما یك پدیده ی مادی هست یا نیست؟ - كلیتش پدیده ی مادی نیست. پدیده ی مادی، جزئی های این قانون است.

جواب: آنها كه به غیر مادی معتقد نیستند.

- یك امور اعتباری و انتزاعی است.

جواب: كلیت كه یك واقعیتی است؛ یعنی چه كه انتزاعی است؟ یعنی كلیت یك وجود مجازی است؟ - در ذهن بله؛ در ذهن یك اعتباری بیش نیست.

جواب: خود اعتبار هم در ذهن یك واقعیتی است؛ معتبر واقعیت ندارد، ولی خود اعتبار كه واقعیتی است. تازه كلیت اعتبار نیست؛ یعنی اگر در ذهن، كلی قابل انطباق بر كثیرین است، معنایش این نیست كه چنین اعتباری می شود و واقعاً جزئی است؛ نه، در ذهن یك خصوصیت و نحوه ی وجودی دارد [كه قابل انطباق بر كثیرین است ] و لذا می گویید ظرف عروض و ظرف اتصافش هر دو ذهن است. همین جور كه انسان در ذهن وجود دارد، كلیت هم به عنوان صفت این موجود ذهنی الآن در ذهن وجود دارد. بنابراین كلیت در ذهن یك امر واقعی است نه اعتباری. حالا، اگر شما علم را به حمل شایع ماده بدانید، همچنانكه اینها می دانند چون به غیر ماده عقیده ندارند، پس باید علم هم متغیر و متحول و نسبی باشد، همچنانكه آب جوی در دو لحظه یكی نیست و خودش نیست.

- وقتی كه یك شئ را با شرایط خاصی دریافت كردیم و مثلاً پذیرفتیم كه آب در صد درجه چنین حالتی دارد و در دویست درجه چنان، البته با این مقتضیات و شرایط، همیشه همین حكم ثابت است و نمی شود گفت با این خصوصیات و شرایط حكم ثابت نیست. بله با یك شرایط دیگر علم تغییر می كند، ولی این علم با این برداشت، با این خصوصیات، همچنانكه در خارج ثابت است، برای ما (در ذهن) هم ثابت است.

جواب: توجه نكردید به مطلب. یك وقت شما یك برداشتی دارید، یك برداشت خاص، مثلاً می گویید در شهر قم در زمان معین با درجه ی حرارت معین آب تغییر می كند، بعد می گویید برداشت من تنها همین است، شرایط آن كه عوض بشود علم من هم عوض می شود و به تعبیر صحیح تر علم دیگری برای من پیدا می شود. پس علم شما از همان اول هم اطلاق نداشت و فقط برای یك موجود نسبی بود و در شرایط خودش هم همیشه صادق است. مثلاً اگر بگوییم «ارسطو شاگرد افلاطون بوده است» ، شاگردی ارسطو برای افلاطون در آن مدت بیست سال معیّن بوده، ولی این سخن كه ارسطو در آن مدت زمان شاگرد افلاطون بوده است، آیا در این زمان هم صادق است یا نه؟ مسلما صادق است.

حالا می آییم سر حرف اینها و اصول دیالكتیك را مورد بحث قرار می دهیم؛ می پرسیم آیا این اصول، برداشتی از یك واقعیت نسبی است یا نه؟ یعنی آیا این اصول یك چیزی است كه می تواند یك چیز دیگر در بیست سال بعد جای آن را بگیرد از باب این كه شرایط تغییر می كند، یا نه، همین جور كه در مثال گفتیم علم ما مربوط به شرایط محدود زمانی و مكانی بود و وقتی شرایط تغییر می كرد علم اول صادق بود ولی علم دیگری پیدا می شود، پس علم ما تغییر می كند به معنای اینكه معلوم ما تغییر می كند؟ تغییر علم به اعتبار تغییر معلوم را ما هم قبول داریم ولی آن علم دیگر كه جای علم قبلی می نشیند به معلوم دیگری تعلق دارد و علم اول نسبت به معلوم خودش همیشه صادق است؛ یعنی علم اول نسبت به شرایط سابق خودش در زمان بعد و تا هزاران سال دیگر هم صادق است؛ یعنی شرایط مربوط به دیروز بود، علم هم مربوط به دیروز بود، ولی علم من نسبت به شرایط دیروز همیشه صادق است، شرایط جدید كه پیدا شد علم جدیدی آمد و علم قدیم بر صدق خودش باقی است. این حرفی است كه در اینجا می گوییم.

ولی اینها یك حرف دیگری در اینجا دارند و آن این است: همان طور كه نفس معلوم عوض می شود، نفس علم هم باید عوض شود؛ یعنی خواه معلوم ثابت باشد یا متغیر (كه البته متغیر است) علم به اعتبار اینكه خودش محكوم قوانینی است كه واقعیت محكوم آن قوانین است، نفس علم حتی نسبت به آن شرایط محدود نمی تواند باقی باشد یعنی علم شما به امر دیروز و شرایط دیروز با همان قیود، نمی تواند امروز هم صادق باشد، امروز نسبت به همان شرایط هم باید متغیر باشد. بنابراین، این حرف شامل تمام علمهای عالم می شود از جمله علم به اینكه همه چیز متغیر است، از باب اینكه خود این علم یكی از چیزهاست و یكی از آن پدیده هاست پس نمی تواند دیروز صادق باشد و امروز هم همان طور صادق باشد.

- اگر ما علم را انعكاس خارج دانستیم و گفتیم خارج همیشه در تغییر و تحول است، بنابراین ثبات این علم [نباید] باشد چون فرض این است كه خارج همیشه در تغییر است و علم هم جز انعكاس خارج چیز دیگری نیست.

جواب: اولاً علم انعكاس خارج نیست؛ انعكاس مقدمه ای است برای علم، و معنای آن این است كه یك صورت را در یك لحظه در ذهن ثابت نگه می دارد و لهذا علم است و اگر صورت ذهنی تغییر كند علم نیست. مثال آن درست مثال دوربین عكاسی است. دوربین عكاسی یك منظره ی متغیر را ثابت نگه می دارد؛ یعنی اگر بنا بشود دوربین عكاسی به موازات خارج تغییر كند آنوقت دوربین عكاسی فایده ای ندارد چون فایده دوربین عكاسی این است كه یك وضع خاص را ثابت نگه می دارد و هرچه تغییرات در «معكوس» حاصل شود، عكس به حال خود ثابت است. اگر بنا شود «عكس» به موازات تغییرات «معكوس» تغییر كند مثل آینه می شود، آینه می تواند چیزی را ثابت نگه دارد؟ نه.

- اگر آنها گفتند علم همین است چه می گوییم؟ جواب: آخر فرض این است كه علم یك حالت ثباتی دارد، این را شما چه می گویید؟ - حالا آیا واقعاً آنها قائل به ثباتی برای علم هستند یا علم را تنها انعكاس خارج می دانند؟ جواب: آنها ممكن است علم را تنها انعكاس بدانند ولی این نظر حتما درست نیست و ما جواب می دهیم. مسئله ی علم، بعد منجر به این می شود كه تكلیف حقیقت و خطا چه می شود، چون اینها می خواهند بگویند یك شئ نسبت به همان حالتی كه علم نسبت به آن حالت بوده است خطای خودش را دربر دارد و تبدیل به خطای خودش می شود چون تبدیل به ضد خودش می شود. این مسئله برای آنها ایجاد اشكال كرده، لذا آمدند بحث حقیقت متحول و متكامل را طرح كردند كه حقیقت [تحول ] پیدا می كند، كه ما این بحث را در اصول فلسفه درست شكافتیم و چهار معنی برای «تحول حقیقت» ذكر كردیم و ثابت كردیم كه به هیچ معنی از معانی، تحول حقیقت معنی ندارد.

- آیا می توانیم اشكال را به سبك دیگر طرح كنیم و به جنبه ی علم كار نداشته باشیم و بگوییم اینكه حكم می كنیم همه ی اشیاء در حال تغییر است، یعنی اشیاء در خارج در حال تغییرند، اما «كونه فی حال التغییر دائماً» صرف نظر از علم ما یك حقیقت ثابتی است، پس همه چیز در حال تغییر نیست و شئ ثابت هم داریم؟ جواب: نه، این اشكال درست نیست، چون می توانند روی حرفهای خودمان جواب بدهند كه این یك امر انتزاعی است و یك چیز دیگری غیر از تغییر نیست؛ مثل این است كه بگوییم انسانی داریم و «كون هذا انسانا» داریم. «كون هذا انسانا» یك امر دیگری است. حداكثر این است كه همان بحث حركت توسطی و حركت قطعی به میان می آید كه برای هر تغییری دو جنبه می شود در نظر گرفت، یك جنبه ی سیلان و یك جنبه ی ثبات؛ یعنی در هر تغییری خود تغییر در تغییر بودن خودش ثابت است. معنایی كه آقای طباطبائی از حركت توسطیه می كنند این است كه: شئ در تغییر است ولی خود تغییر در تغییر بودن خودش ثابت است. این مطلب را مرحوم آخوند هم در یك جا به تعبیر دیگر بیان می كند و می گوید در تقسیماتی كه در باب وجود می شود، همیشه احد القسمین به اعتباری شامل قسیم خودش می شود. مثلاً اگر می گوییم موجود یا ذهنی است یا خارجی، خارجی به اعتباری شامل ذهنی هم هست، یعنی در عین اینكه دو قسیم هم هستند، باز وجود ذهنی خودش نوعی از وجود خارجی است؛ و همچنین قوه و فعل كه قوه باز نوعی فعلیت است. همچنین موجود تقسیم می شود به ثابت و متغیر، و هر تغیری به نوعی [ثبات ] است، یعنی متغیر در متغیر بودنش ثابت است نه متغیر، چون ثبات هر چیزی به حسب خودش است. لهذا این اشكال به آنها وارد نیست، چون این گونه ثبات عین تغییر است و چیز تازه ای نیست. «ثبات تغییر» معنایش این است كه تغییر تبدیل به لا تغییر نمی شود، نه اینكه واقعاً دو چیز داریم كه یكی متغیر است و دیگری ثابت.