نظریه ی اگوست كنت در تعریف حقیقت- كه فیلیسین شاله نیز آن نظریه را انتخاب می كند- در دنیای اسلام نظیر نظریه ای است كه فقهای اهل تسنن در مورد «اجماع» دارند. البته این یك مسئله ی استطرادی است كه در وسط كلام ذكر می كنم ولی بی فایده نیست.

هم علمای شیعه و هم علمای اهل تسنن، اجماع را معتبر می دانند، ولی شیعه اجماع را به گونه ای معتبر می داند و سنّی به گونه ای دیگر. اهل تسنن می گویند اساساً اتفاق علما خودش به اصطلاح «موضوعیّت» دارد، یعنی اگر در یك زمان علمای اسلام روی یك مسئله ی فقهی وفاق نظر پیدا كنند كه مثلاً فلان چیز حلال است، همین قدر كهاتفاق نظر پیدا كردند، دیگر آن چیز حلال است. گفته اند معنی سخن پیغمبر كه فرموده است: «لا تجتمع امّتی علی خطاء» [1](امت من بر خطا اتفاق نمی كنند) - كه این را خودشان نقل كرده اند- این است كه هرگاه امت من بر رأیی وفاق پیدا كردند، همان وفاقشان عین حقیقت است، و اگر در زمانی دیگر علمای اسلام اتفاق پیدا كردند برخلاف آنچه كه علمای زمان قبل اتفاق پیدا كرده بودند، باز حقیقت این دومی است؛ اگر علمای [قرن اول ] روی مسئله ای اتفاق نظر پیدا كنند حرفشان حقیقت است، اگر علمای قرن دوم بر نظریه ای اتفاق نظر پیدا كردند كه خلاف آن چیزی بود كه علمای قرن پیش اتفاق پیدا كرده بودند حرف اینها هم در زمان خودشان حقیقت است؛ پس حكم خدا در قرن اول یك چیز است، در قرن دوم چیز دیگر و در قرن بعد چیز دیگر. این نظریه را علمای «اصول» اصطلاحا «نظریه ی تصویب» می گویند و این علما را «مصوّبه» می خوانند. ولی شیعه این نظر را قبول ندارد. شیعه می گوید علما فقط می توانند كاشف حكم خدا باشند و حكم خدا با وفاق علما در یك زمان عوض نمی شود. اگر علمای قرن سیزدهم اتفاق نظر پیدا كردند كه یك چیز حلال است و علمای قرن چهاردهم آنچه را كه آنها گفته بودند حلال است بگویند حرام است، حكم خدا یكی از ایندو است، یا آنها اشتباه كرده اند یا اینها. از این جهت است كه شیعه اساساً برای اتفاق نظر علمای یك زمان اصالت قائل نیست مگر آنكه به شكلی منتهی به امام شود. اجماع تا در جایی به امام نرسد حجّت نیست.

---