نظریه ی چهارمی هست كه از نظریه ی سوم دقیق تر و بهتر است و بسیاری از اوقات ماتریالیستها این نظریه را ابراز می دارند. این نظریه نه تنها نظریه ای است كه ماتریالیستها می گویند بلكه نظریه ای است كه بعضی غیر ماتریالیستها- مثل بسیاری از الهیّون- نیز آن را قبول دارند و هنوز هم بسیاری از الهیون نظرشان همین است، گو اینكه ما این نظریه را قبول نداریم كه علتش را عرض خواهم كرد.

بسیاری از ماتریالیستها به این نظریه چسبیدند و گفتند تعریف حقیقت هیچكدام از اینها نیست؛ تعریف حقیقت این است: هر اندیشه ای كه تجربه و عمل آن را تأیید كند حقیقت است، و هر اندیشه ای كه تجربه و عمل آن را تأیید نكند حقیقت نیست [1].

هر فرضیه ای كه یك دانشمند ابراز می دارد اگر در مقام عمل، خوب جواب داد حقیقت است چون در عمل خوب جواب داده است. زمانی نیوتون [2]فرضیه ای ابراز داشت به نام فرضیه ی «جاذبه ی عمومی» . او مكانیسم حركت كرات و همه ی اجسام را براساس یك فرمول كه اسم آن «قانون جاذبه ی عمومی» است بیان كرد؛ گفت اجسام به گونه ای هستند- و خودش می گفت حقیقت این حالت را نمی دانم چیست- كه یكدیگر را جذب می كنند و مقدار این جذب به جرم و فاصله ی آنها بستگی دارد. تجاربی كه بسیاری به مدت صد سال، دویست سال می كردند با اساس قانون جاذبه ای كه نیوتون ابراز داشته بود تطبیق می كرد، یعنی این قانون راهنما بود و تمام تجارب، آن را تأیید می كرد؛ پس حقیقت آن بود. بعد دانشمندان دیگری پیدا شدند و نظریات جامع تری پیدا كردند. نظریه ی «نسبیت عامّه» پیدا شد. این قانون در تجربیّات وسیع تری قابل انطباق بود و قانون نیوتون را [از عمومیّتش ] نقض كرد و به جای آن نشست. آن حقیقت بود، این هم حقیقت است، چون آن را تجربه های زمان خودش تأیید می كرد و این را تجربه های زمان خودش بیشتر تأیید می كند؛ حقیقت هم جز این نیست كه تجربه تأیید كند. اگر فردا نظر دیگری پیدا شود كه باز تجربه های وسیع تری آن را تأیید كند و آن تجربه های وسیع تر نتواند نسبیّت عامّه را تأیید كند، آن هم حقیقت است و از این حقیقت تر است.

اینها یك سلسله تعریفها در زمینه ی شناخت راستین است. چهار تعریف اساسی در اینجا عرض كردیم كه با تعریفی كه علمای قدیم می كردند- كه حقیقت یعنی اندیشه ی مطابق با واقع و نفس الامر- در مجموع پنج تعریف عجالتا برای حقیقت به دست آوردیم. حال كدامیك از این تعریفها درست است و كدامیك غلط؟ اجازه بدهید كه ما بحث دوم خودمان را هم مطرح كنیم، بعد اگر فرصتی بود آن را هم برایتان طرح می كنیم [3].

گفتیم مسئله ی «تعریف شناخت» كه همان ملاك حقیقت است یك مسئله است و مسئله ی «معیار شناخت» مسئله ای دیگر. [سؤال این است: ] تعریف حقیقت را هرچه دانستیم، از چه راه به دست بیاوریم كه یك شناخت، راستین است یا راستین نیست؟ اینجا یك اختلاف نظر بسیار اساسی و اصولی میان علمای اسلامی از یك طرف و بسیاری از علمای جدید اعمّ از الهی و مادی از جانب دیگر وجود دارد. علمای اسلامی معتقد بودند كه همیشه معیار شناخت از نوع شناخت است؛ یعنی علم، معیار علم است. اینجا بود كه علم را تقسیم به علم بدیهی و علم نظری می كردند و علم بدیهی را معیار علم نظری می گرفتند. علمای جدید گفتند علم، معیار و محك علم نیست، «عمل» معیار و محك علم است؛ یعنی هر علمی، هر اندیشه ای و هر شناختی كه در عمل بشود آن را پیاده كرد [حقیقی و راستین است و این امر] معیار حقیقی بودن و راستین بودن آن است؛ و اگر در عمل پیاده نشد به دو شكل فرض می شود: یك وقت قابل پیاده كردن نیست به این معنا كه نمی شود بشر آن را پیاده كند [4]؛ در این صورت نشناختنی است؛ و یك وقت قابل پیاده كردن نیست به این معنا كه در عمل ضدّش ثابت می شود، در این صورت باطل است.

اینجاست كه مسئله ی عمل به شكل خاصی مطرح می شود: مسئله ی اینكه عمل معیار اندیشه است، مسئله ی اینكه عمل كلید اندیشه است و مساله ی اینكه عمل عامل پیشرفت اندیشه است، كه بسیاری از این مسائل درست است.

---