در این زمینه نكاتی در قرآن مجید و كلمات علی (علیه السلام) و كلمات حكمای الهی و عرفایی مثل مولوی وجود دارد؛ یعنی تا حدود زیادی حكما و عرفا هم به این نكته توجه كرده اند. حال مطلبی را كه آنها گفته اند عجالتا مطرح نمی كنم، فقط یك مورد از قرآن كریم و یك فراز از كلمات امیر المؤمنین (نه از نهج البلاغه بلكه از دعای كمیل) نقل می كنم و فعلا از این قسمت مطلب رد می شوم. در قرآن مجید در سوره ی مباركه ی طه می فرماید: «فَإِنَّهُ یَعْلَمُ اَلسِّرَّ وَ أَخْفی » [1]خدا آگاه به راز است، آگاه به پنهان است، و آگاه به پنهان تر از پنهان است. این «پنهان تر از پنهان» چیست؟ برای انسان چیزی پنهان تر از این نیست كه امری را در دل خود پنهان كند. اگر انسان چیزی را در دل خاك یا هر جای دیگر پنهان كند ممكن است كسی پیدا كند، ولی اگر چیزی به صورت سرّ باشد، یعنی اصلا از درون دل بیرون نیاید، چیزی مخفی تر از آن برای انسان نیست. از امام سؤال شد: چرا قرآن می گوید خدا راز را می داند و «از راز پنهان تر» را هم می داند؟ «از راز مخفی تر» چیست؟ امام فرمود: «از راز پنهان تر» آن چیزی است كه در روان تو وجود دارد و خودت نمی دانی و فراموش كرده ای.

علی (علیه السلام) در دعای كمیل می فرماید: «الّذین وكّلتهم بحفظ ما یكون منّی» تو ملائكه ای را بر من موكّل كردی [2]، آنها را مأمور من كردی و تمام اعمال مرا ضبط و ثبت می كنند.

بعد برای این كه مردم چنین خیال و توهمی نكنند كه خدا كه ملائكه را فرستاده العیاذباللّه مثل كسی است كه به مأمور احتیاج دارد و خودش به تنهایی نمی تواند، یا شریك در ملك و به تعبیر قرآن «ولیّ از ذلّ» دارد، می فرماید: «و كنت انت الرقیب علیّ من ورائهم» تو خودت باز بر فرشتگان، ناظر و شاهد هستی؛ نه فقط شاهد بر آنها «و الشّاهد لما خفی عنهم» چیزهایی در حوزه ی وجود من است كه حتی بر ملائكه كه جنود غیبی هستند مخفی می ماند- یعنی وجود من غیب و پنهانهایی دارد كه ملائكه هم از آنها آگاه نیستند و نمی توانند آگاه باشند- ولی تو خودت آن گواهی هستی كه آنچه را كه بر آنها هم پنهان است شاهدی.

از اینجا انسان می فهمد كه قضیه ی روح و روان انسان چقدر عجیب است كه قرآن می گوید «سرّ و پنهان تر از سرّ» و علی (علیه السلام) می فرماید چیزهایی [در روح و روان انسان ] هست كه از ملائكه هم پنهان می ماند و تنها خداست كه بر آنها آگاه است.

این روان ناخودآگاه از كجا و چگونه ایجاد می شود؟ نظریه ی علمای روانكاو در این جهت مختلف است.

---