اینجا مطلبی را- اگرچه یك تشبیه [1]است- عرض می كنم: یكی از تشبیه های قدیمی معمول این است كه ذهن انسان را تشبیه به آینه كرده اند (در مثل مناقشه نیست، تشبیه عرض می كنم) . می دانید قدیمیها چنین می اندیشیدند كه آینه خاصیتش این است كه صورتها را در خودش منطبع می كند، یعنی وقتی ما در مقابل آینه می ایستیم صورت ما درون آینه می افتد، ولی امروز ثابت شده كه صورتی داخل آینه نمی افتد، خاصیت آینه فقط منعكس كردن نور است؛ شعاع نوری كه از بدن ما منعكس می شود، به آینه می تابد و از آینه برمی گردد. بنابر این تصویری كه ما از خودمان در آینه می بینیم [به این صورت حاصل می شود كه نور] از خودمان در آینه می تابد و از آینه منعكس می شود و ما خودمان را می بینیم ولی خیال می كنیم خودمان داخل آینه افتاده ایم. پس این تشبیه بر اساس این فرض است كه صورتها در آینه می افتد.

میر سیّد شریف جرجانی كتابی دارد به نام كبری كه از مقدماتی ترین كتابهای منطق است و با این جمله شروع می شود: «بدان كه آدمی را قوّه ای است درّاكه كه منقّش گردد در وی صور اشیاء چنانكه [2]در آینه» . می گوید: ذهن به منزله ی یك آینه است و صورت اشیاء در قوای ادراكی ما منعكس می شود.

تا اینجا یك تشبیه بیشتر نیست، ولی وجه شبه های خاصی هم میان آینه و ذهن انسان وجود دارد:

آینه هرچه صاف تر و بی رنگ تر باشد واقع نماتر است. اگر آینه رنگ داشته باشد صورتها را به رنگ خود نشان می دهد. مثلاً اگر شیشه ای كه نور را منعكس می كند به رنگ سبز باشد صورت را هم به رنگ سبز نشان می دهد، ولی اگر آینه بی رنگ باشد صورت را به رنگ خودش نشان می دهد. ذهن انسان هم همین طور است. اگر ذهن انسان بی رنگ باشد حقایق را آنچنان كه هست به انسان ارائه می دهد، وقتی انسان اشیاء را مطالعه می كند آنچنان می بیند كه آن اشیاء هستند؛ ولی اگر ذهن انسان رنگ داشته باشد اشیاء را به همان رنگ می بیند.

شاعر عرب می گوید: «انارة العقل مكسوف بطوع هوی» . مولوی می گوید:

---