بعضی سؤال كرده اند كه مكانیزم شناختی را كه اهل عرفان منبعش را قلب و ابزارش را تزكیه ی نفس می دانند بیان نكردید، آیا واقعاً این شناخت مكانیزم دارد یا به منزله ی رفع مانع كردن از شناختهای دیگر است؟ چون سؤال درست و معقولی است و به مطلب ما هم می خورد جواب عرض می كنم: مسأله ی تزكیه نفس دو نقش دارد: یك نقش این است كه انسان اگر تزكیه ی نفس كند عقلش روشن بین تر می شود. مثلاً اگر در یك سالن گرد و غبار باشد، بیشتر از چند متر جلوی پایمان را نمی توانیم ببینیم، اگر بخواهیم ببینیم به نور و هوا احتیاج داریم. یك اثر تزكیه نفس این است كه فضا را برای عقل صاف تر می كند [1]. ولی نقش تزكیه ی نفس تنها این نیست، خود قلب هم به انسان الهام می كند.

و اما پرسیده اند مكانیزمش چیست؟ سؤال خوبی است. فقط به عنوان یادآوری نكته ای را عرض می كنم:

یكی از مسائل بسیار ظریف و یك نوع روان شناسی بسیار عالی و لطیف، نوعی اخلاق به اصطلاح امروز دینامیك است كه عرفا این نوع اخلاق را به نام «سیر و سلوك» ذكر كرده اند و این همان مكانیزمی است كه آقایان می خواهند بدانند و فوق العاده با ارزش است. از مسائلی كه فرنگیها در معارف شرقی فوق العاده به آن اهمیت می دهند این مسئله است، آنجا كه عرفا با یك نوع- به قول اقبال لاهوری- «تجربه ی درونی» (كه تعبیری بسیار عالی است) مكانیزم پیشرفت كار قلب و دل را به عنوان «منازل و مراحل» بیان كرده اند.

در اخلاق فلسفی، اخلاقی كه همه ی فیلسوفان گفته اند، همین قدر گفته شده است كه برای انسان، ایثار فضیلت است ولی خودخواهی و استیثار رذیلت است؛ شجاعت، اخلاق ولی جبن و تهوّر ضد اخلاق است؛ سخاوت، خوب ولی بخل و اسراف بد است؛ صبر و خویشتنداری، خوب ولی جزع و فزع و بیتابی كردن بد است، و از این قبیل مسائل. انسان یك كتاب اخلاق از كتب علمای اخلاق را كه بخواند می بیند مجموعه ای از امور را توصیه و مجموعه ی دیگری را منع كرده اند: آنها بد است و اینها خوب. آنگاه انسان خودش را مثل اتاقی می بیند كه هیچ دكوری ندارد، در و دیوارش خالی محض است، ولی مقدار زیادی دكور و زینت آلات گذاشته اند و می گویند اگر می خواهی اینجا مزیّن شود، اینها را نصب كن. فلاسفه چنین خیال كرده اند كه نفس و روح انسان موجودی است كه مجموعه ی این فضائل باید در آن وجود داشته باشد.

ولی آنها (عرفا) گفته اند مسأله اینطور نیست؛ تو مانند یك نهال در حال حركت و تحوّل هستی، داری [مسیری را] منزل بعد از منزل طی می كنی؛ اگر می خواهی مراحل انسانیت را طی كنی باید از منزل اول شروع كنی و ده منزل را طی كنی (برای فواصل كمتر صد منزل می گویند و برای فواصل نزدیك تر هزار منزل) . مثلاً اولین منزل تو «یقظه» (بیداری و آگاهی) است، منزل دوم تو «توبه» است، منزل سوم «انابه» است، منزل چهارم «تفكر» و منزل پنجم «محاسبه» است. همین طور منزل به منزل بیان می كنند و انسان را تا آنجایی كه خودشان معتقدند می برند [2]. بنابر این در پاسخ به این سؤال كه آیا [شناخت عرفانی ] مكانیزمی دارد یا نه، باید گفت: مكانیزم بسیار عالی دارد. اینها جزء نفایس و ذخایر معارف دنیای اسلام است. گو اینكه امروز یك اخ اخ كردن و یك تف تف كردن در بین خود ما پیدا شده است، ولی فرنگیها اكنون قدر اینها را بهتر از ما می دانند.

اگر منازل عرفان را در نظر بگیریم، شناخت چند مرحله ای است (ده مرحله ای است و به یك حساب صد مرحله ای و به حساب دیگر هزار مرحله ای) ولی به یك حساب دیگر تك مرحله ای است، چون همه از یك منبع یعنی «دل» برمی خیزد و منابع متعدد ندارد.

اینها مكتبهای تك مرحله ای بود. مكتبهای دیگری وجود دارند كه چند مرحله ای هستند، از جمله مكتب فیلسوفان خود ما كه سه مرحله ای است. آنها برای شناخت سه مرحله قائل هستند: مرحله ی احساس، مرحله ی تخیّل (نه به آن معنای عرفی عوامانه بلكه به معنای به حافظه سپردن و در حافظه قرار گرفتن) و مرحله ی تعقّل.

---