یك منبع دیگر كه مخصوصاً امروز به آن اهمیت می دهند و قرآن نیز به آن اهمیت زیادی داده است «تاریخ» است؛ یعنی از نظر قرآن غیر از طبیعت و عقل و دل، یك منبع دیگر هم برای شناخت وجود دارد كه آن عبارت از تاریخ است [1].

قرآن تاریخ را به عنوان یك منبع شناخت عرضه می دارد. ممكن است شما بگویید كه طبیعت را كه گفتید، تاریخ هم در آن هست. درست است كه تاریخ به یك اعتبار جزء طبیعت است ولی تاریخ یعنی جامعه ی انسانی در حال حركت و جریان. طبیعت را دو نوع می شود مطالعه كرد، جامعه را هم به دو شكل می توان مطالعه كرد.

زمانی ما جامعه را در حال ثبات مطالعه می كنیم. مثلاً كسی كه می خواهد اطلاعات جامعه شناسی درباره ی جامعه ی ما داشته باشد جامعه ی امروز ایران را از جنبه های مختلف مطالعه می كند و اطلاعاتی در اختیار افراد می گذارد. این یك مطالعه ی جامعه شناسی است. ولی یكوقت جامعه ی امروز را در ارتباط با گذشته، و گذشته را با گذشته ی خودش- یعنی حاضر را با گذشته و آینده- مجموعا یك واحد در حال جریان در نظر می گیریم، بعد می خواهیم بدانیم قانون این جریان چه قانونی است. فرق «فلسفه ی تاریخ» با «جامعه شناسی» این است كه جامعه شناسی، قانون موجود جامعه را بیان می كند ولی فلسفه ی تاریخ، قانون تحولات جامعه را بیان می كند؛ اینجاست كه عامل زمان در كار می آید.

قرآن به طور صریح و قاطع تاریخ را برای مطالعه عرضه می دارد. پس تاریخ هم خودش یك منبع برای شناخت است. در این زمینه ما در قرآن آیاتی داریم، مانند: «قُلْ سِیرُوا فِی اَلْأَرْضِ» [2]بروید در زمین گردش كنید. «أَ فَلَمْ یَسِیرُوا فِی اَلْأَرْضِ» [3]چرا اینها در زمین گردش نمی كنند؟ یعنی بروید آثار تاریخی را مطالعه كنید [4]و بعد ببینید كه زندگی و جامعه ی بشر چه تحولات تاریخی پیدا كرده است.

باز علی (ع) در وصیتی كه در نهج البلاغه به امام حسن (ع) می كند جمله ی بزرگی دارد كه به انسان ایمان بیشتری می بخشد. علی (ع) كه از نسل اول اسلام است به امام حسن (ع) دستور می دهد: پسرم! احوال امم و ملل و تواریخ را به دقت مطالعه كن و از آنها درس بیاموز! بعد چنین تعبیری دارد: «ای بنیّ انّی و ان لم اكن عمّرت عمر من كان قبلی فقد نظرت فی اعمالهم و فكّرت فی اخبارهم و سرت فی اثارهم حتّی عدت كاحدهم، بل كانّی بما انتهی الیّ من امورهم قد عمّرت مع اوّلهم الی اخرهم» [5]پسركم! اگرچه عمر محدودی دارم و با امتهای گذشته نبوده ام كه از نزدیك وضع و حال آنها را مطالعه كرده باشم، اما در آثارشان سیر كردم و در اخبارشان فكر كردم تا آنجا كه مانند یكی از خود آنها شدم، آنچنان شده ام كه گویی با همه ی آن جوامع از نزدیك زندگی كرده ام. بعد می گوید نه، بالاتر از این؛ چون اگر كسی در جامعه ای با مردمی زندگی كند فقط از احوال همان مردم آگاه می شود ولی من مثل آدمی هستم كه از اول دنیا تا آخر دنیا با همه ی جامعه ها بوده و با همه ی آنها زندگی كرده است؛ پس تاریخ را مطالعه كن، در اخبار ملتها و در تحولاتی كه برای جامعه ها پیش آمده فكر كن تا مانند چشمی باشی كه از اول دنیا تا آخر دنیا را مطالعه و مشاهده كرده است. این است كه از نظر قرآن [و روایات ] خود تاریخ منبعی برای شناخت است.

---