منبع دیگر كه محل بحث است و ما هم راجع به آن بحث خواهیم كرد همان نیروی عقل و خرد انسان است. طبیعت به عنوان یك منبع بیرونی برای شناخت مورد قبول است؛ آیا انسان منبع درونی هم برای شناخت دارد یا نه؟ كه همان مسئله ی عقل، فطریّات عقلی و مستقلاّت عقلیّه است. مكتبهایی می گویند [چنین منبعی ] داریم و مكتبهایی آن را نفی می كنند. بعضی از مكتبها به عقل مستقل از حس قائلند و بعضی مكتبهای دیگر به عقل مستقل از حس قائل نیستند، كه این در بحثهای آینده ی ما آشكار می شود.

منبع سوم همان بود كه در جلسه ی گذشته به عنوان «قلب» و «دل» ذكر كردیم. نباید تعبیر «ابزار» می كردیم، باید تعبیر «منبع» می كردیم. مسلّما هیچ مكتب مادی این منبع را قبول ندارد و به رسمیّت نمی شناسد، زیرا اگر ما دل را منبع بدانیم- در حالی كه انسان در ابتدا كه متولد می شود هیچ چیز نمی داند و در دل او چیزی وجود ندارد- و قبول كنیم كه به دل پاره ای الهامات می شود (كه وحی درجه ی كامل آن است) اینمساوی با قبول كردن جهانی ماوراء جهان ماده و طبیعت است، چون طبیعت آن نوع الهامات را نمی تواند به انسان بكند؛ سنخ الهام، سنخ ماورائی است.

آنگاه باید بحث «ابزار شناخت» را به این شكل طرح كنیم: یكی از ابزار حواس است، ولی حواس، ابزاری برای منبع طبیعت است. با این ابزار است كه انسان شناخت را از طبیعت می گیرد. ابزار دوم شناخت، استدلال منطقی، استدلال عقلی، آنچه كه منطق آن را «قیاس» یا «برهان» می نامد می باشد كه یك نوع عمل است كه ذهن انسان آن را انجام می دهد. ابزار دوم زمانی معتبر است كه ما عقل را به عنوان یك منبع بشناسیم. كسانی كه منبع را منحصر به طبیعت می دانند و ابزار را منحصر به حواس، منبع عقل را انكار می كنند و قهراً ارزش ابزار قیاس و برهان را نیز انكار می كنند. تا به منبع عقل اعتراف نداشته باشیم نمی توانیم به ابزار قیاس و برهان اتكا كنیم، یعنی آن را به عنوان یك ابزار شناخت بشناسیم.

گفتیم منبع سوم، قلب یا دل است كه عرض كردیم ابزار آن را باید عمل تزكیه ی نفس بدانیم. اگر بخواهیم با تعبیر فنی درست تعبیر كنیم (تعبیر این جلسه ی ما از تعبیر گذشته بهتر و مطابق تر است) قلب و دل انسان منبعی است كه با ابزاری به نام «تزكیه ی نفس» می توان از آن استفاده كرد. ما عجالتا نمی خواهیم از نظر علمی و از نظر فلسفی وارد این بحث شویم كه آیا دل برای انسان یك منبع شناخت هست یا نیست و آیا تزكیه ی نفس برای انسان یك ابزار شناخت هست یا نیست و آیا از نظر علم امروز مسلّم است كه [دل، منبع شناخت و تزكیه نفس، ابزار آن است؟ ] چنانكه گفتیم، در میان علمای امروز علمایی كه مادی فكر می كنند این منبع و این ابزار را قبول ندارند و علمایی كه الهی فكر می كنند به این منبع و این ابزار، فوق العاده ایمان دارند. مثلاً همان برگسون كه نام بردیم از این قبیل است؛ ویلیام جیمز [1]فیلسوف معروف آمریكایی و عدّه ی بسیار زیاد دیگر به این منبع و به این ابزار اعتقاد و ایمان دارند.

---