یكی از منابع شناخت، طبیعت است. طبیعت یعنی عالم جسمانی، عالم زمان و مكان، عالم حركت، همین عالمی كه در آن زیست می كنیم و با حواس خودمان با آن در ارتباط هستیم. كمتر مكتبی است كه طبیعت را به عنوان یك منبع شناخت قبول نداشته باشد، ولی هم در قدیم و هم در حال حاضر علمایی بوده و هستند كه طبیعت را منبع شناخت نمی دانند. افلاطون طبیعت را منبع شناخت نمی داند، چون رابطه ی انسان با طبیعت از طریق حواس است و جزئی است و او جزئی را حقیقت نمی داند. او منبع شناخت را در واقع همان عقل می داند با نوعی استدلال، كه خود افلاطون این متد و روش را «دیالكتیك» می نامد.

شاید تعجب كنید كه حتی دكارت كه یكی از دو فیلسوفی [1]است كه علم را در مسیر جدید انداختند، با اینكه یك فیلسوف طبیعت گراست و با اینكه یك مردی است كه بشر را دعوت به مطالعه ی طبیعت كرده است [2]، برای طبیعت از نظر منبع شناخت بودن و برای حواس از نظر ابزار شناخت بودن ارزشی قائل نیست. می گوید طبیعت را باید مطالعه كرد و از طریق حواس هم باید مطالعه كرد ولی این ما را به حقیقتی نمی رساند، علمی به ما می دهد كه به كار ما می خورد بدون اینكه بتوانیم مطمئن باشیم كه آن چیزی كه ما می شناسیم همان طور است كه ما می شناسیم؛ ارزش عملی دارد نه ارزش نظری و شناختی [3].

ولی اینها در میان صاحبنظران جهان كم هستند؛ اكثر صاحبنظران، طبیعت را منبعی برای شناخت می دانند.

حال آیا علم جدید كه انسان می بیند از نظر فنی و صنعتی و تكنولوژی اینقدر پیشرفت كرده است، از نظر شناخت به معنی واقعی آن هم همین طور است؟ یعنی جهان را، واقعیّت و عین را آنچنان كه هست به ما ارائه می دهد؟ یا همان حرف دكارت درست است: به ما قدرت و توانایی می دهد، ارزش عملی برای ما دارد بدون اینكه ما بتوانیم مطمئن باشیم كه علم امروز بشر، واقعیت را همان طور كه هست نشان می دهد. برتراند راسل [4]كتابی دارد به نام «جهان بینی علمی» . او در این كتاب (كه بحثهای خیلی جالبی هم كرده است) تحت عنوان «خصلت روشهای علمی» یا «محدودیتهای روشهای علمی» - كه در واقع خدشه كردن در ارزش نظری و شناختی روشهای علمی است- با كمال صراحت این مطلب را می گوید كه شگفت این است كه روزبه روز بر ارزش عملی علم امروز افزوده می شود و این علم بیشتر به بشر قدرت و توانایی و تسلّط بر طبیعت می بخشد، ولی همچنین روزبه روز از ارزش نظری و ارزش شناختی و اینكه جهان آنچنان است كه این علم نشان می دهد كاسته می شود، به طوری كه بدیهی ترین مسائل كه برای علمای گذشته و برای مردم عادی یك امر مسلّم بوده است، از نظر یك فیزیكدان امری مشكوك است. می گوید اگر از من با زبان علمی بپرسی این جهان واقعیت چیست؟ و آیا نظامی هست؟ نمی دانم، نقطه هایی اجمالاً هست، یك حوادث پراكنده در عالم هست، نه نظامی و نه ضرورتی و نه اساس و اصلی.

می گوید علم امروز هیچ چیز را نمی تواند ثابت كند، باید آنها را به صورت یك امور مفروض قبول كند.

ولی با اینكه فیلسوفان مادی مثل خود راسل این اساس فكر فلسفی او را متزلزل می كنند ولی عرض كردم كه چون فیلسوف آزاد فكری است و افكارش دیكته ای نیست، چیزی را كه می فهمد و درك می كند می گوید ولو اینكه برخلاف اساس فكر و مكتب خودش باشد. ما فعلا وارد این بحث كه چرا علم امروز ارزش نظری و شناختی خود را از دست می دهد و ریشه ی قضیه چیست، نمی شویم، چون خودمان این مطلب را قبول نداریم.

فعلاً فرض بر این است كه طبیعت یكی از منابع شناخت است. البته اگر شناخت را به معنی اعم بگیریم [یعنی ] آن شناختی كه به ما قدرت و توانایی عملی می دهد یا شناختی كه واقعیت را آنچنان كه هست به ما ارائه می دهد، دیگر شك و تردیدی در آن نیست. ماتریالیستها- چه ماتریالیستهای آزاد و چه ماتریالیستهای به اصطلاح وابسته به یك سیاست و غیر آزاد- عجالتا این را پذیرفته اند.

---