این برهان به طور خلاصه می گوید یك حادث قبل از پدید آمدن، واجب یا ممتنع نبوده است؛ پس ممكن بوده و امكانش وجود داشته است. این امكان نمی تواند.

جوهر باشد، پس عرض است و عرض، محل می خواهد كه آن محل را «ماده» می نامند. تعریفی كه فیلسوف از ماده ارائه می دهد این است كه ماده امری است كه حامل امكان، استعداد و یا قوه است.

در جلسه ی پیش گفتیم كه این برهان قابل مناقشه است برای اینكه امكانی كه برهان در صدد اثبات آن است «امكان استعدادی» است و امكانی كه در برهان اخذ شده است «امكان ذاتی» است. بنابراین یك نوع مغالطه در اینجا به كار رفته است.

مرحوم آخوند، گرچه اختلافی در كلمات ایشان در این جهت هست، ولی در موارد بسیاری تصریح دارد كه آنچه را كه ما «امكان استعدادی» می نامیم با امكان ذاتی كه در مقابل وجوب و امتناع است كوچكترین شباهت و مناسبتی ندارد و حتی در یكی از فصول در اوایل اسفار وجوه اختلاف امكان استعدادی با امكان ذاتی را ذكر می كند كه گفتیم همان وجوه در منظومه ی مرحوم حاجی سبزواری هم آمده است. ما ناچاریم از این برهان چشم بپوشیم ولی در عین حال این مطلب برهان دیگری دارد كه خود فلاسفه و از جمله مرحوم آخوند در جاهای دیگر آن را ذكر كرده اند.

گفتیم [1]كه آن برهان این است كه شی ء یا واجب الوجود است یا ممكن الوجود یا ممتنع الوجود. بحث ما درباره ی ممتنع الوجود و واجب الوجود نیست. اگر شیئی ممكن الوجود باشد، یا این است كه نفس «امكان ذاتیِ» آن كافی است برای اینكه از ناحیه ی علت موجود شود و یا كافی نیست. اگر نفس امكان ذاتی كافی است، چنین ممكنی قدر مسلّم این است كه از علل چهارگانه ی معروف ارسطویی (علت فاعلی، علت صوری، علت غایی و علت مادی) به علت مادی نیازی ندارد و قهراً حادث زمانی هم نخواهد بود. اگر علت، تامّه است قهراً هیچ حالت منتظره ای در كار نیست و با وجود علت، همیشه این معلول وجود دارد و چنین معلولی به منزله ی لازمه ی وجود علت است. چنانكه گفتیم به چنین موجودی «مُبدَع» می گوییم و آن را حادث نمی نامیم و اگر هم حادث می گوییم مراد «حادث ذاتی» است نه «حادث زمانی» .

اما اگر برای آنكه یك ممكن، موجود شود امكان ذاتی آن كافی نباشد، یعنی علاوه بر امكان ذاتی شرایط دیگری هم باید فراهم باشد، این شرایط قهراً به نحوه ی.

وجود آن شی ء برمی گردد و نحوه ی وجود چنین شیئی «تعلقی» است، به این معنا كه شی ء در نحوه ی وجود خود نوعی تعلق و وابستگی به شی ء دیگر دارد و به عبارت دیگر نحوه ی وجود شی ء نحوه ی وجودی است كه باید در شی ء دیگر وجود پیدا كند. بنابراین «در شی ء دیگر» یا «با شی ء دیگر» به نحوه ی وجود این شی ء ارتباط پیدا می كند.

بهترین مثال برای وجود تعلقی اعراض است. آیا هر چند علت، تامّ العلیه باشد این امكان وجود دارد كه عرض از ناحیه ی علت تامه ی خود، وجود پیدا كند بدون آنكه یك جوهر وجود داشته باشد؟ (اگر موضوع عرض، جوهر نباشد بالاخره باید به جوهر منتهی شود. ) عرض در ذات خود، از وجودی كه در موضوع نباشد امتناع دارد و نحوه ی وجودش «وجود فی الموضوع» است. پس عرض ممكن الوجود است، اما «ممكن الوجود فی الموضوع» است و «ممتنع الوجود لا فی الموضوع» است. این خودش مسئله ای است كه می تواند معمای امكان استعدادی را حل كند و در بعضی از مباحث اسفار بیان شده است كه وقتی می گوییم یك شی ء ممكن الوجود است، ممكن الوجود است به نحوی از وجود و در عین حال ممتنع الوجود است به نحو دیگری از وجود. آیا جوهر ممكن الوجود است یا ممتنع الوجود؟ جوهر «ممكن الوجود لا فی الموضوع» است ( «لا» را قید «الوجود» بگیرید) و در عین حال ممتنع الوجود فی الموضوع است. آیا ممكن می تواند وجود واجب یا مطلق داشته باشد؟ چنین چیزی محال است. حتی واجب الوجود هم ممتنع الوجود است، به این معنا كه واجب الوجود «ممتنع الوجود بالوجود الامكانی» است.

صورت هم از این قبیل است. اگر صورت، در ماده حلول دارد این رابطه و نسبت میان صورت و ماده، یك رابطه و نسبت تشریفاتی و اضافی نیست كه قابل تبدل و تغیر باشد، مثل نسبت بین راننده با اتومبیل كه یك نسبت زائد بر ذات و وجود راننده است و آن فرد در وجود و ذات خود، نه راننده است و نه غیر راننده. رانندگی یك امر علاوه است و لذا آن فرد اگر راننده هم نباشد، یعنی با اتومبیل نسبت هم نداشته باشد، باز خودش خودش است. اما رابطه ی صورت با ماده به گونه ای است كه پای صورت در ماده فرو رفته است و این نحوه ی وجود صورت است كه اگر این رااز صورت بگیریم دیگر صورت، صورت نیست [2].

بنابراین انحاء وجودات مختلف است كه این مطلب با اصالت وجود خیلی روشن است. حال كه نحوه ی وجود مختلف است، یك ممكن بالذات، ممكن به هر نحوه وجودی نیست. اگر عقول مجرد، ابداعی هستند به ماهیتشان ارتباط ندارد، به وجودشان ارتباط دارد؛ یعنی نحوه ی وجود آنها غیرتعلقی است و لهذا نیازی به علت مادی ندارند؛ و اگر صورت و عرض و نفس احتیاج به ماده دارند به نحوه ی وجود آنها ارتباط دارد.

حق این بود كه مرحوم آخوند از این مقدمات كه خود ایشان به دیگران یاد داده اند در برهان خود استفاده می كرد نه اینكه آن برهانی را ذكر كند كه بوعلی بیان كرده است، زیرا چنانكه گفتیم اولاً در زمان بوعلی تفكیك میان امكان ذاتی و امكان استعدادی نشده بود و ثانیاً مسئله ی اصالت وجود برای بوعلی آن قدر مطرح نبود.

---