اینجا ایرادی مطرح است و خیلی عجیب است كه صدرالمتألهین متعرض این ایراد نشده است. البته اشاره ای در كلام ایشان هست بدون آنكه تصریحی باشد، ولی حق این بود كه ایشان مطلب را به همان صورت كه ما دو امكان ذاتی و استعدادی داریم كه مشترك لفظی هستند مطرح می كرد. بوعلی كه متعرض این ایراد نشده حق داشته است برای اینكه در زمان بوعلی اصلاً امكان ذاتی و امكان استعدادی و فرق ایندو با یكدیگر مطرح نبوده ولی در زمان صدرالمتألهین مطرح بوده است [1].

- ما ابتدا درباره ی ایرادی كه در اینجا باید طرح شود بحث می كنیم تا بعد ببینیم آیا می توان به این ایراد پاسخی داد یا نه. ایراد این است كه در اینجا میان امكان ذاتی و امكان استعدادی خلط شده است. شما در ابتدا می گویید این شی ء قبل از حدوثش یا واجب است یا ممكن یا ممتنع. چون امكان را در مقابل وجوب و امتناع می آورید ناچار مرادتان از امكان، امكان ذاتی است. ما قبول می كنیم كه شی ء قبل از حدوثش هم امكان ذاتی دارد. بعد می گویید این امكان كه در زمان قبل وجود داشته است جوهر است یا عرض؟ جوهر كه نیست چون این امكان محل می خواهد و آن محل، ماده است. خود شما در جواب متكلمین در باب امكان گفتید كه امكان ذاتی از اعتبارات عقلیه است یعنی از «معقولات ثانیه» است. شما در مورد معقولات ثانیه قائلید كه ظرف عروض، ذهن است و ظرف اتصاف، خارج است، یعنی معقولات ثانیه در خارج عروض ندارند و وجودی غیر از وجود منشأ انتزاعشان ندارند. به قول حاجی:

خودتان اثبات می كنید كه امكان ذاتی، وجودی غیر از وجود خود ممكن ندارد و از وجود ممكن انتزاع می شود. پس اینكه امكان قبل از وجود ممكن وجود داشته است چه معنایی می تواند داشته باشد؟ این امكان قبل از وجود ممكن وجود ندارد و حتی همراه با وجود ممكن هم وجود ندارد چون وقتی ممكن وجود دارد این امكان عین وجود ممكن است یعنی از وجود ممكن انتزاع می شود.

اینكه شی ء یا جوهر است یا عرض، فقط درباره ی معقولات اولی صادق است.

اشیائی كه ذی ماهیت هستند و ماهیت و حدشان در خارج وجود دارد یا جوهرند یا عرض.

ابتدای استدلال شما با امكان ذاتی شروع می شود ولی بعد كه می خواهید نتیجه گیری كنید كه عرض است نه جوهر، بحث شما در مورد امكان استعدادی است. امكان استعدادی همان است كه در اینجا می خواهیم آن را اثبات كنیم و اگر این برهان تمام نباشد ما دلیلی بر وجود امكان استعدادی نداریم. پس این یك نوعمغالطه است. هیچ وقت درباره ی امكان ذاتی نمی گویید از مقوله ی اضافه است. اسم امكان استعدادی را به اشتراك لفظی «امكان» می گذارید و بعد برای اثبات این امكان از امكان ذاتی استفاده می كنید. پس برای اثبات امكان استعدادی، از راه امكان ذاتی وارد شده اید و حال آنكه خودتان می گویید اشتراك این دو امكان در لفظ است. این توضیح اشكال بود.

مرحوم آخوند در اینجا همین قدر می گوید كه امكان استعدادی از اعتبارات عقلیه ی محضه نیست پس نباید آن را با امكان ذاتی اشتباه كرد. امكان استعدادی، عرض و از مقوله ی اضافه است. این را می پذیریم ولی اشكال این است كه شما در دلیلتان همان امكان را گنجانیده اید. پس چه دلیل دیگری بر این مطلب دارید؟ .

بعد باید ببینیم كه آیا این اشكال جواب دارد یا جواب ندارد. حاجی و دیگران این اشكال را به این صورتی كه عرض كردم متعرض نشده اند. واقع مطلب این است كه این حرف مرحوم آخوند درست است كه امكان استعدادی در عین حال خودش نوعی امكان ذاتی است. اگر این را بگوییم جواب آن اشكال را چه می توانیم بدهیم؟ ما از یك طرف امكان ذاتی را یك امر عقلی محض می دانیم و از طرف دیگر می گوییم امكان استعدادی در خارج وجود دارد. چطور چیزی كه عقلی محض است یك قسمش در خارج وجود دارد؟ .

آیا با اینكه امكان استعدادی غیر از امكان ذاتی است در عین حال این استدلال را می توانیم نجات بدهیم؟ در جلسه ی بعد در این باره بحث خواهیم كرد.

---