قبل از بیان برهان باید مطلبی را ذكر كنیم. در منظومه در مبحث «مواد ثلاث» آمده است كه ما نه چند قسم بلكه چند معنا در مورد امكان داریم. در یك جا می گوید:

«الامكان یطلق علی معنیین» یعنی امكان به نحو اشتراك لفظی به دو معنا اطلاق می شود. یك معنا همان «امكان ذاتی» است كه در مقابل «وجوب ذاتی» و «امتناع ذاتی» به كار برده می شود و یك معنا «امكان استعدادی» است كه با امكان ذاتی فقط در لفظ شریك هستند و الاّ از نظر معنا هیچ شباهتی با یكدیگر ندارند و اساساً دو امر متباین هستند. اطلاق امكان بر ایندو مثل اطلاق لفظ شیر است كه آن را، هم بر حیوان درنده اطلاق می كنیم و هم بر مایعی كه از پستان حیوان بیرون می آید كه فقط در لفظ به یكدیگر شباهت دارند و نه در معنا.

حاجی در منظومه وجوه اختلافی را كه میان امكان ذاتی و امكان استعدادی هست ذكر می كند و از آن جمله این است كه امكان ذاتی صرفاً یك اعتبار عقلی و ذهنی است یعنی در خارج وجود ندارد؛ امری است انتزاعی كه از ماهیات انتزاع می شود، ولی امكان استعدادی امری است كه در خارج وجود دارد و بلكه حدوث و فنا دارد.

این یكی از وجوه افتراق است. فرق دوم این است كه در امكان ذاتی شدت و ضعف معنا ندارد ولی امكان استعدادی قابل شدت و ضعف است. همچنین در امكان ذاتی قرب و بعد میان ذات ممكن با وجود و فعلیت ممكن معنا ندارد ولی این امر در مورد امكان استعدادی معنا دارد. پس آنجا تصریح دارند كه امكان استعدادی غیر از امكان ذاتی است.

این مسئله كه امكان استعدادی غیر از امكان ذاتی است، تا آنجا كه ما تتبع كردیم مطلبی است كه بعدها در میان متأخرین تحقیق شده است. در همه ی كلمات بوعلی شما كلمه ای به نام «امكان استعدادی» پیدا نمی كنید. اصلاً بوعلی لفظ «امكان استعدادی» را تلفظ نكرده است بلكه جوری سخن گفته است كه گویی میان امكان استعدادی و امكان ذاتی فرق نمی گذاشته است؛ و به طریق اولی این مطلب در مورد فارابی و ارسطو صادق است. تا آنجا كه ما تحقیق كردیم اولین كسی كه كلمه ی «امكان استعدادی» را به كار برده شیخ اشراق بوده است. از زمان شیخ اشراق میانامكان استعدادی و امكان ذاتی تمایز قائل شده اند و گفته اند اینها دو چیز است و نباید آنها را با یكدیگر اشتباه كرد. بوعلی با اینكه در اشارات اقسام امكان و بلكه معانی امكان را ذكر می كند نامی از امكان استعدادی نمی برد.