مطلب چهارمی كه مرحوم آخوند می گوید باز هم جنبه ی توجیهی دارد. شیخ مباحث حركت را در دو مقاله از مقالات فن اول طبیعیات شفا آورده و نسبتاً هم مفصل بحث كرده است [1]. در یك فصل از فصول مقاله ی اول، بحث حركت توسطی و حركت قطعی را طرح كرده كه همین بود كه خلاصه اش را در اینجا خواندیم. در فصل دیگر كه ظاهراً در مقاله ی بعد از این مقاله است، در باب زمان بحث كرده و در آنجا فصلی درباره ی شكوك و شبهاتی كه در مورد زمان شده است باز كرده است.

مسئله ی زمان مسئله ی مشكلی است كه حل كردنش چندان ساده نیست. قطعه ای از زمان به نام دیروز، پریروز، پارسال یا میلیونها سال گذشته را به صورت یك كشش در نظر خودمان مجسم می كنیم، به صورت كششی كه همین طور ادامه دارد و طولانی است و در مورد آینده [نیز آن را مجسم كرده ] می گوییم میلیونها سال آینده.

آیا خود این كشش امری است كه در خارج وجود دارد؟ ما وجود زمان را چگونه.

درك كرده ایم؟ آیا انسان با چشم زمان را می بیند؟ آیا می توانیم بگوییم همان طور كه ما رنگها، حجمها و شكلها را با چشم خودمان می بینیم زمان را هم می بینیم؟ آیا اگر كسی نابینا باشد احساسی از زمان ندارد؟ نابینایان هم از زمان احساس دارند.

آیا انسان با گوش خود زمان را می شنود، با شامّه اش آن را بو می كند، با ذائقه اش آن را می چشد و با لامسه اش آن را لمس می كند؟ ! ادراك زمان با هیچ یك از اینها قابل توجیه نیست ولی در عین حال انسان چیزی را به نام زمان درك می كند.

آن وقت این بحث طرح شده است كه آیا زمان در خارج وجود دارد یا حالتی است كه ذهن ما به اشیاء می دهد و در واقع زمانی وجود ندارد و ساخته ی ذهن ماست.

چنانكه گفتیم در زمان نزدیك به عصر ما معروفترین كسی كه وجود زمان را در خارج انكار كرده و زمان را یك امر ذهنی و یك قالب ذهنی دانسته است كانت، فیلسوف آلمانی است.

شیخ در طبیعیات شفا نقل می كند كه عده ای در عصر قدیم منكر وجود زمان در خارج بوده اند و می گفته اند ما خیال می كنیم چیزی به نام زمان در خارج از ذهن ما وجود دارد در حالی كه زمان در خارج از ذهن ما وجود ندارد و این فقط ساخته ی ذهن ماست. شیخ با آنها مخالفت كرده و گفته است زمان در خارج وجود دارد و بعد منشأ اشتباه آنها را بیان كرده است. اشتباه آنها این بوده كه خیال كرده اند هرچه كه وجود دارد باید در «آن» وجود داشته باشد. می گویند آیا زمان وجود دارد؟ می گوییم بله. می گویند زمان چیست؟ آیا همین امروز یا دیروز یا پریروز است؟ اگر زمان وجود دارد دیروز باید الآن وجود داشته باشد. می گویید فردا وجود دارد، اگر فردا وجود دارد چگونه وجود دارد؟ فردا الآن وجود دارد؟ شیخ جواب داده است كه هر چیزی یك نحوه ی خاصی از وجود را دارد. ما كه می گوییم زمان وجود دارد مقصود این نیست كه این نوع خاص از وجود را كه وجود در آنْ است دارد آن طور كه می گوییم خورشید وجود دارد، یعنی الآن وجود دارد. ما مطلق وجود را برای زمان اثبات می كنیم كه مساوی است با نوع خاصی از وجود، كه همان وجود تدریجیّ الحدوث و تدریجیّ الفناء است. امری كه در خارج تدریجاً حدوث دارد و تدریجاً فنا دارد آن هم یك نحو وجودی است در خارج.

در یكی از جلسات گذشته عرض كردیم كه هرچیزی را كه می گوییم وجود دارد یك نحو وجود خاصی را به آن نسبت می دهیم و اگر وجود دیگری را به آننسبت بدهیم دیگر وجود ندارد. آیا یك عرض مثل گرمی یا شك، وجود لا فی الموضوع یعنی وجود جوهری دارد؟ آیا جوهر، وجود فی الموضوع دارد؟ آیا ممكن، وجود واجب دارد؟ نه. آیا واجب، وجود ممكن دارد؟ گرچه واجب به یك معنا «كل الوجودات» است ولی آیا واجب، وجود خاص ممكن را دارد؟ نه. آیا زید موجود است به وجود عمرو؟ هر چیزی را كه می گوییم موجود است یعنی مطلق وجود را به آن نسبت می دهیم كه در آن شی ء، منطبق است با وجود خاص. شیخ می گوید كسانی كه قائل به عدمیت زمان شده اند نحوه ی وجودی را در نظر گرفته اند كه زمان آن نحوه ی وجود را واقعاً هم ندارد.

این جهت را من اضافه می كنم كه این ایراد درست مثل ایرادهایی است كه كسانی در مورد وجود خدا می گیرند. عده ای برای خدا اول یك وجود امكانی و در واقع یك وجود غیر خدایی فرض می كنند و بعد آن را نفی می كنند. مثلاً می گویند اگر خدا وجود دارد در كجا وجود دارد؟ در چه زمانی وجود دارد؟ اول، یك وجود محدود و محاط در زمان و مكان را در نظر می گیرند و بعد هم انكار می كنند. خدا هیچ وقت چنین وجودی نداشته است و نمی تواند داشته باشد. ما اول باید ببینیم كه آن نحو وجودی كه می خواهیم در مورد خداوند اثبات كنیم چه نحو وجودی است و چه نحو وجودی نیست، آنوقت بگوییم كه موجود هست یا موجود نیست، نه اینكه از اول با قیاس به اشیاء یك نحو وجود خاصی در نظر بگیریم و بعد بگوییم كه چون خدا آن نحو خاص از وجود را ندارد پس وجود ندارد. مانند كسی كه به شما می گوید اگر خدا وجود دارد چرا او را نمی بینیم؟ به چنین كسی باید گفت كه آیا اگر به چشم خودت خدا را مجزا از همه ی اشیای دیگر ببینی او را قبول می كنی؟ می گوید بله قبول می كنم. شما به او بگویید كه من همان وقت است كه دیگر خدا را انكار می كنم. چون من خدایی را كه به چشم دیده شود قبول ندارم، چون آن خدا دیگر خدا نیست.

---