گفتیم برای امتناع تسلسل براهین زیادی اقامه شده است و مرحوم آخوند بیش از ده برهان را در باب علت و معلول اسفار جمع كرده است. یكی از آن براهین همین برهان وسط و طرف است كه در آنجا به تفصیل بیان كرده و در اینجا به اشاره ذكر می كند. حال ما می خواهیم این برهان وسط و طرف را بیان كنیم. گفتیم این برهان از خود ارسطو به ما رسیده است منتها برهان ارسطو جامع نبوده و در بیان بوعلی جامعیت یافته است، یعنی بوعلی خوب اطرافش را جمع كرده و با بیان بوعلی است كه برهان، برهان تمامی می شود.

برهان این است: فرض كنیم ما یك متحرك اخیر داشته باشیم و این متحرك محركی داشته باشد كه آن محرك هم متحرك است. حال فرض می كنیم آن سومی كه محرك دومی است خودش غیر متحرك است (اول متناهی فرض می كنیم) . خصلت اولی این است كه متحرك است و محرك نیست. خصلت سومی آن است كه محرك است و متحرك نیست، ولی این امر وسطی ویژگی اش این است كه متحركی است كه محرك است. به اوّلی كه متحرك غیرمحرك است و در یك طرف واقع شده «طرف» می گوییم و سومی را هم كه محرك غیرمتحرك است طرف می نامیم و به آن كه محرك متحرك است می گوییم «وسط» . حال اگر به جای سه تا چهارتا باشند یكمتحرك غیر محرك (طرف) و یك محرك غیر متحرك (طرف) و دو تا وسط داریم كه هر دو محركِ متحرك هستند. آیا در اینجا چون وسطها دوتا شدند حكم وسط فرق می كند؟ نه، باز خصلت واسطه بودن یعنی اینكه هم متحرك است و هم محرك در اینجا هست. معنی وسط این است كه محركیتش متأخر است بر متحركیتش، یعنی محركیت آن متوقف است بر محركیتِ محرك آن؛ به بیان دیگر این امر وسط نمی تواند بعدی را حركت دهد مگر آنكه مافوق آن، آن را حركت دهد.

در مقام مثال- گرچه این مثال تا حدی ضعیف است- مثل چند عدد چرخ است كه توسط یك مبدأ نیرو به حركت درمی آیند. این مبدأ نیرو یك چرخ را به حركت درمی آورد ولی چون این چرخ مرتبط است با چرخهای دیگر، نیرو كه از آن مبدأ نیرو به چرخ اول منتقل می شود، از چرخ اول به چرخ دوم منتقل می شود و از چرخ دوم به چرخ سوم و از آن به چرخ چهارم. چرخ چهارم حركت نمی كند مگر بعد از آن كه (این بعد رتبی است، بعد زمانی نیست) در مرتبه ی قبل چرخ سوم آن را به حركت در آورده باشد و همین طور تا می رسد به مبدأ نیرو.

پس محركیت آندو كه در وسط هستند كه هم متحرك هستند و هم محرك، متوقف بر محركیت ماقبل خودشان است. حال اگر این وسط از دو تا هم بیشتر باشد، سه تا یا پنج تا یا ده تا باشد، در این جهت فرق نمی كند، یعنی از جهت واسطه بودن همه حكم واحدی دارند. روح برهان این است كه ما این مطلب را درك كنیم كه واسطه چه یكی باشد چه بیشتر در حكم واحد است. اگر واسطه بیست تا باشد باز حكم یك واسطه را دارد؛ یعنی این حكم بر آن صادق است كه «لایحرك ما بعده الاّ و حرّكه ما قبله» مابعدِ خود را حركت نمی دهد مگر آنكه ماقبل آن، آن را حركت دهد. حال اگر میلیاردها واسطه داشته باشیم باز این حكم درست است، یعنی حركت این آخری فقط بر ماقبل خودش توقف ندارد بلكه بر همه توقف دارد. این امر آخری حركت نمی كند مگر اینكه این میلیاردها را آن ماقبل میلیاردها به حركت دربیاورد و در این جهت یكی با میلیاردها هیچ فرق نمی كند و این مجموع حكم یك واحد را پیدا می كند.

حال اگر ما به جای این یك میلیارد، بگوییم غیرمتناهی ای كه همه واسطه باشند و طرف نداشته باشد مسئله چه صورتی پیدا می كند؟ در این طرف (متحرك اخیر) متحركی است كه محرك نیست و از آن سوی دیگر، این سلسله ی متحركِمحرك منتهی به محرك غیرمتحرك نمی شود. پس مافوق این آخری (متحرك اخیر) همه، واسطه و متحرك محرك هستند. گفتیم واسطه، چه یكی باشد چه هزارتا و چه غیرمتناهی، حكم یك واحد را دارد. پس تمام این غیرمتناهی هم مابعد خود را- كه متحرك اخیر باشد- حركت نمی دهد مگر آنكه چیز دیگری این غیرمتناهی (واسطه) را حركت دهد. حال كه این چیز دیگر وجود ندارد این واسطه نمی تواند محرك باشد. پس لازم می آید اینها حركت نكنند و اگر اینها حركت نكنند آخری نباید حركت داشته باشد در حالی كه چنین نیست. پس محال است كه سلسله ی متحركات در طبیعت غیرمتناهی باشد.