از دشوارترین مباحث اسفار همین مبحث ربط متغیر به ثابت است كه در این مبحث برخی از فلاسفه ای كه پس از مرحوم آخوند آمده اند نظر ایشان را قبول نكرده و در رد آن استدلال كرده اند و بسیاری هم سكوت كرده اند. برخی از كسانی كه از نظر مرحوم آخوند دفاع كرده اند دفاعشان خالی از مناقشه نیست. یكی از كسانی كه مسلك او مسلك بوعلی و در بسیاری از مسائل تابع بوعلی است و نظر مساعدی نسبت به فلسفه ی ملاصدرا ندارد مرحوم میرزا ابوالحسن جلوه است [1].

مرحوم جلوه دو رساله ی كوچك دارد كه در واقع رساله های مستقل نیست، بلكه تعلیقه هایی بوده كه بر شرح هدایه و مبحث حركت جوهری اسفار زده است. یك جا تحت عنوان «ربط حادث به قدیم» و در جای دیگر تحت عنوان «حركت جوهریه» بحث كرده و كوشش كرده كه سخن مرحوم آخوند را رد كند.

چون این بحث در فصل آینده فی الجمله خواهد آمد و در فصل سی و سوم تحت عنوان ربط حادث به قدیم و نه ربط متغیر به ثابت به طور تفصیل مورد بحث قرار می گیرد ما ایراد مرحوم جلوه را در آنجا تفصیلاً مطرح می كنیم. اجمال ایراد مرحوم جلوه این است كه ما قبول داریم كه علت متغیر، متغیر است همچنان كه شیخ هم قبول دارد و این را هم كه متغیرها باید به متغیر بالذات منتهی شود قبول داریم. به عبارت دیگر تجددهای بالعرض باید به تجددهای بالذات منتهی شوند. ولی چه ضرورتی دارد كه آن متجدد بالذات را طبیعت جوهری بدانیم؟ چه مانعی دارد كه خود حركت عرضی، مخصوصاً یكی از حركات عرضی یعنی حركت وضعیه ی فلك را منشأ حركات عرضی بدانیم؟ (بوعلی و امثال او معتقدند كه افلاك یك حركت عرضی دوری دائم دارند. ) چه مانعی دارد كه «رابط» میان متغیر و ثابت همان حركت وضعی فلك باشد كه دائم و مستمر است؟ حركت عین تجدد است و عاملی آن را متجدد نكرده است. حركت تجدد بالذات است و خود مرحوم آخوند هم این حرف را در فصلهای بعد می گوید كه آنچه در نزد ما متجدد بالذات است «طبیعت» جوهری است و در نزد دیگران متجدد بالذات، «حركت» است. پس چه مانعی دارد كه همه ی حركات عرضی منتهی به یك حركت ذاتی شود و آن حركت ذاتی، حركت وضعی فلك باشد نه حركت طبیعت جوهری؟ این نظر مرحوم جلوه است. درباره ی درستی یا نادرستی این نظریه بعداً بحث می كنیم. این را بدین منظور در اینجا طرح كردیم كه ذهنها برای حل آن بهتر آماده باشد [2].

---