حال ببینیم دلیل مرحوم آخوند و دیگران بر اینكه حركت در این دو مقوله (فعل و انفعال) محال است چیست [1]؟ آیا لازمه ی حرف مرحوم آخوند این است كه ایشان در جوهر و چهار مقوله ی معروف قائل به حركت است و همچنین در اضافه و جده به تبع، قائل به حركت است، ولی این دو مقوله را ساكن می داند؟ آیا مرحوم آخوند در.

طبیعت قائل به ثبات هم هست ولی در دو مقوله، كه مقوله ی فعل و انفعال باشد؟ مطلب از این قرار نیست.

ایشان می گوید تدرج، جزء تعریف مقوله ی فعل و انفعال است یعنی جزء ماهیت آنهاست. تدرج در ماهیت مقولات دیگر [غیر از متی كه بعداً بحث می شود] دخالت ندارد و لهذا جای این بحث هست كه آیا آن مقولات، در وجود، فرد متدرج دارند یا ندارند؟ ولی تدریج در مقوله ی فعل كه به معنای تأثیر تدریجی است خوابیده است و انفعال هم یعنی تأثر تدریجی كه باز در آن تدریج خوابیده است. حتی ایشان می گوید در ماهیت ایندو «حركت» خوابیده است. حال اگر بگوییم كه حركت در مقوله ای صورت می گیرد كه ماهیت آن مقوله را خودِ حركت تشكیل می دهد باید به «حركت در حركت» قائل شویم در حالی كه به نظر مرحوم آخوند و دیگران حركت در حركت محال است. پس حركت در مقولات أن یفعل و أن ینفعل كه حركت در ماهیت آنها اخذ شده است واقع نمی شود.

حتی مرحوم آخوند می گوید اصلاً مقوله ی أن یفعل و أن ینفعل یعنی حركت، منتها حركت به اعتبار نسبتش به فاعل می شود مقوله ی أن یفعل، و به اعتبار نسبتش به منفعل می شود مقوله ی أن ینفعل. ولی این حرف ایشان، هم مورد اعتراض حاجی قرار گرفته است و هم مورد اعتراض آقای طباطبایی، و ناچار هردوی آنها توجیه كرده اند كه لابد تسامح در تعبیر است. حاجی می گوید به حركت از جهت انتسابش به فاعل مقوله ی أن یفعل گفته نمی شود بلكه در تعریف مقوله ی أن یفعل چنین گفته اند كه هیئتی است كه برای فاعل از نظر تأثیر تدریجی آن در منفعل پیدا می شود. همین طور مقوله ی أن ینفعل هیئتی است كه برای متأثر پیدا می شود.

آقای طباطبایی اعتراض بهتری می كنند: شما می گویید مقوله ی أن یفعل و أن ینفعل همان حركت است به این بیان كه اگر حركت را به فاعل نسبت دهیم می شود أن یفعل، و اگر آن را به قابل نسبت دهیم می شود أن ینفعل، در حالی كه مقولات متباین بالذات و مستقل از یكدیگر هستند. مگر می شود یك چیز به اعتباری بشود یك مقوله و به اعتبار دیگر بشود مقوله ی دیگر؟ ! چطور می شود كه ذوات اشیاء به سبب اعتبار مختلف شود؟ ! بعد ایشان سخن مرحوم آخوند را توجیه می كنند [2].

---