در بعضی كلمات مرحوم آخوند از جمله در الشواهد الربوبیه كه حاجی هم در حاشیه نقل كرده، آمده است كه موضوع باقی در اینجا خود ماهیت است. این خیلی حرف عجیبی است برای اینكه مرحوم آخوند قائل به تبدل ذات است؛ مگر اینكه مقصودما از ماهیت ماهیت جنسی باشد نه ماهیت نوعی، یعنی همان جنس الاجناس یا خود مقوله. به فرض هم كه بگوییم ماهیت باقی است ولی به هر حال ماهیت امر اعتباری است و از آن كاری ساخته نیست تا بتواند حافظ وحدت باشد.

در بعضی كلمات دیگر مرحوم آخوند آمده است كه ما در باب حركت از آن جهت به موضوع نیاز داریم كه حافظ وحدت مراتب حركت باشد و حافظ وحدت مراتب حركت در حركت جوهری، امر مفارق یا مجرد است. این هم حرف دیگری است كه متخالف با دو نظر قبلی است. بعد خواهیم دید كه آیا توجیهی در مورد این اقوال هست یا خیر [1].

مرحوم آخوند قول دیگری هم در باب موضوع حركت جوهری دارد و آن این است كه ما در حركت جوهری اساساً نیازی به موضوعی غیر از خود جوهر نداریم.

اگر در حركات عرضی نیاز به موضوع داریم به این جهت است كه آنها خودشان عرض هستند و عرض نیاز به موضوع دارد. به عبارت دیگر ما از آن جهت نیاز به موضوع داریم كه موضوع حافظ وحدت باشد. نفس این صور جوهری خودشان وحدت دارند و ما فیه الحركه از ابتدا تا انتهای حركت حافظ وحدت خودش است و دیگر نیازی به موضوع نداریم.

---