گفتیم بیان دیگری در اینجا وجود دارد. در گذشته در فصل هجدهم بحثی داشتیم در این مورد كه موضوع حركت چیست؟ در آنجا مرحوم آخوند چنین گفت كه موضوع حركت نه می تواند بالقوه ی محض باشد و نه بالفعل محض، بلكه باید امری مركب الهویه از ما بالقوه و ما بالفعل باشد كه چنین امری همان جسم است. در آنجا ما خودمان این سؤال را مطرح كردیم كه چرا حركت نیازمند به موضوع است [1].

گفتیم ممكن است در اینجا سه راه ارائه شود. راه اول این بود كه چون حركات در مقولات عرضی واقع می شوند و عرض نیاز به موضوع دارد پس حركت نیازمند موضوع است. اگر این را دلیل نیازمندی به موضوع قرار دهیم در حركت جوهری دیگر نیازی به موضوع نداریم ولی مرحوم آخوند از این راه وارد نشد و درست هم همین بود. اینكه عرض به موضوع نیاز دارد، مسئله ای است غیر از مسئله ی نیاز حركت به متحرك. البته كسی مثل شیخ اشراق می تواند بگوید كه حركت اساساً عرض است و چون عرض نیازمند موضوع است پس حركت به موضوع نیاز دارد كه این راه دوم است ولی باز مورد قبول مرحوم آخوند نیست.

پس حركت از چه نظر به موضوع احتیاج دارد؟ گفتیم از این نظر كه امری است بالقوه كه می خواهد فعلیت پیدا كند، و ما قبلاً در فصل دیگری ثابت كردیم كه حركت نیازمند به فاعل و نیز قابل است. مقصود از موضوع در اینجا قابل است نه موضوعی كه در باب عرض گفته می شود. در این صورت وقتی حركت در مقولات عرضی- كه اكنون محل بحث ماست- واقع می شود نیازمند به موضوع است نه از آن جهت كه عرض به موضوع احتیاج دارد؛ اگر عرض احتیاج به موضوع نمی داشت، باز در اینجا احتیاج به موضوع به معنای دیگر همچنان باقی بود. همیشه در خارج، چیزی لازم است تا حركت را قبول كند. به عبارت دیگر همچنان كه در فصلهای پیش.

گفتیم «كل حادث مسبوق بقوةٍ و مادةٍ تحملها» . حركت، حادث است و یا لااقل حدوث شیئی است كه آن شی ء حادث است و هر شی ء حادثی نیاز به ماده ای دارد كه در آن واقع شود. راهی كه مرحوم آخوند رفت این بود.

بنابراین ما در باب نسبت حركت به مقوله این طور می گوییم كه مقوله نمی تواند موضوع باشد، آن موضوعی كه در باب حركت محل ابتلاست، یعنی قابل. مثلاً در حركت در أین، خود أین نمی تواند قبول كننده ی حركت باشد، بلكه قبول كننده ماده است. پس موضوع واقع شدن مقوله را از این راه ابطال می كنیم نه از راه برهانی كه قبلاً آن را نقد كردیم.

در مورد قول سوم كه می گوید مقوله جنس حركت است به این تعبیر كه «الأین منه قارّ و منه غیر قارّ» مرحوم آخوند ابتدا آن را رد كرد و بعد گفت كه این قول به وجهی درست می شود و آن به اعتبار وجود است. به اعتبار وجود، حركت در عین اینكه حركت است متحرك است و در عین اینكه تجدد است متجدد است. گفتیم آنها هم كه می گفتند: «التسوّد هو سواد اشتدّ» [می توانستند همین را بگویند و بلكه ] غیر از این نمی خواستند بگویند.

---