مرحوم آخوند می گوید ما دو نوع ماهیت داریم كه وقتی شی ء را ساكن هم فرض كنیم باز همین طور است. (این از نظرات اختصاصی مرحوم آخوند است كه در مباحث الهیات بالمعنی الاخص آمده است. ) ماهیات گاهی بالتفصیل موجودند و گاهی بالاجمال و به صورت طولی. مثلاً ماهیت گوسفند در گوسفند وجود دارد و ماهیت نبات در نبات و ماهیت انسان در انسان. با اینكه انسان نقطه ی مقابل جماد و نبات است، به یك اعتبار همه ی این ماهیات در انسان جمع هستند. همین انسان كه در مورد او «لیس بحجر» و «لیس بنبات» و «لیس بحیوان» صدق می كند در عین حال به یك معنای دیگر واجد همه ی این ماهیات است.

در مباحث اعتبارات ماهیت این مطلب مطرح شده است كه ما دو نوع «لا بشرط» و «بشرط لا» داریم: یك نوع، لا بشرط و بشرط لایی است كه در باب ماده اعتبار می كنند. اگر بخواهیم حجر (سنگ) را تعریف كنیم، یك وقت بشرط لا تعریف می كنیم؛ مثلاً می گوییم: جسم معدنی با ویژگی خاص كه البته كشف ماهیات اشیاء كار ساده ای نیست و حكما هم اظهار عجز می كنند. در اینجا حجر را این طور تعریف می كنیم: آن ماهیتی كه دارای این اجناس و فصول خاص است و غیر اینها را ندارد.

به این معنا انسان حجر نیست و حجر هم انسان نیست. ولی اگر قید بشرط لا را از همه ی اجناس و فصولی كه در حجر است برداریم- نگوییم آنچه اینها را دارد و غیر اینها را ندارد، بلكه بگوییم آنچه این اجناس و فصول را دارد اعمّ از اینكه غیر از این اجناس و فصول را داشته باشد یا نداشته باشد- در این صورت همه ی آن چیزی كه در حجر از كمالات وجودی هست در انسان هم هست؛ همه ی آن مبادی آثار و اجناس و فصول كه در حجر هست در انسان هم هست. پس به این معنا انسان حجر است اما نهحجر بشرط لا بلكه حجر لا بشرط.

حتی آن چیزهایی كه انسان از صدق آن بر خودش ابا دارد، باز بر او صدق می كند. البته چیزهایی كه انسان از صدق آنها بر خودش ابا دارد، از جنبه ی منفی آن ابا دارد نه از جنبه ی مثبت آن. انسان از صدق الاغ بر خودش ابا دارد، ولی آیا این ابا داشتن از جنبه های كمالی الاغ است یا از جنبه های نقصانی و منفی الاغ؟ مسلماً به خاطر جنبه ی كودنی و بی هوشی است یعنی آنچه الاغ ندارد. وقتی این جنبه ی بشرط لا را از آن بگیریم و الاغ را لا بشرط اعتبار كنیم اطلاقش بر انسان خیلی وحشت ندارد! (خنده ی حضار) . اگر می گوییم انسان جماد است، نبات است یا حیوان است، نه این است كه جزئی از انسان جماد است و جزئی نبات و جزئی دیگر حیوان است.

انسان به تمام وجودش جماد است و به تمام وجودش نبات است و به تمام وجودش حیوان است و به تمام وجودش انسان است بدون اینكه در خارج تمایزی میان اینها باشد [1].

به هرحال مرحوم آخوند می گوید اینكه شیخ در اینجا می گوید «بالقوه» ، به معنای بالامكان در مقابل بالفعل نیست بلكه این بالقوه بودن به معنای عدم التمایز و عدم التفصیل است، به معنای اجمال و وحدت است. ادامه ی بحث را در جلسه ی آینده مطرح می كنیم.

---