اما بالاخره در مورد حركت أینی و حركت وضعی چه بگوییم؟ شما (علامه ی طباطبایی) گفتید حركت تنقصی در عالم نیست و حركت تنقصی را به نحو تبدیل حل كردید. اما در حركت أینی وقتی كه شی ء از نقطه ای به نقطه ای دیگر حركت می كند در اینجا تنقص نیست ولی تكامل هم نیست. در این مورد ایشان بیانی نكرده اند.

به نظر می رسد كه در باب حركت أینی راه حل چیز دیگری است. جسم محال است كه در آنِ واحد بیش از یك مكان را اشغال كند و بنابراین لازمه ی حركت مكانی این است كه شی ء، مقارن با اخذ مكان بعدی مكان قبلی را رها كند. به هر اندازه كه جسم مكان جدید را اشغال می كند به همان اندازه مكان قبلی را رها می كند و به این علت است كه تكامل رخ نمی دهد. به عنوان مثال، فرض كنید ظرفی داریم كه مقدار معینی آب وارد آن می شود و از طریق یك مجرا درست برابر آنچه كه آب وارد می شود آب خارج می شود. نتیجه چیست؟ نتیجه این است كه حجم آب ظرف همیشه ثابت می ماند.

در حركت مكانی، جسم، بالقوه مكان بعدی را دارد و وقتی مكان بعدی فعلیت پیدا می كند این یك تكامل است زیرا امر بالقوه تبدیل به فعلیت می شود ولی چون جسم، برابر فعلیتی كه می گیرد فعلیتی را رها می كند نتیجه این است كه اگر یك شی ء تا ابد هم حركت كند نتیجه ی این حركت، تكامل در مكان نخواهد بود. پس این.

مسئله را كه چرا حركت مكانی اشتدادی نیست می توان به این شكل حل كرد.

البته حركت مكانی، تنقصی هم نیست زیرا تنقص این است كه امر بالفعل تبدیل به بالقوه ی خودش بشود. اگر شی ء، مكانی را رها كند و این فعلیت تبدیل به قوه ی قبلیِ خودش بشود این می شود تنقص كه امری است محال ولی اینكه یك شی ء در حركات اشتدادی خودش دور بزند و به قوه ای مثل قوه ی قبلی برگردد مانعی ندارد چنانكه در حركت دوری چنین است. در حركت دوری، شی ء دوباره به نقطه ی اول و به قوه ای مثل همان قوه ی اول می رسد اما این قوه عین قوه ی اول نیست و تنها مثل آن است. آن چیزی كه محال است این است كه یك فعلیت به عین همان قوه ای كه قبلاً بوده است تبدیل شود، اما اینكه آن فعلیت رها شود بدون آنكه به قوه ی قبلی تبدیل شود مانعی ندارد. مراتب حركت با زمانِ خودشان موجودند و هر مرتبه ای از حركت [تنها] در زمان خودش موجود است [1].

---