اما ثالثاً یا وجه سوم. در اینجا مرحوم آخوند سخنی دارد كه بعد در باب «ربط حادث به قدیم» بیشتر تحلیل می شود و در اینجا مختصرتر گفته شده است. این مطلب بسیار قابل تعمق است.

ایشان می خواهد حتی این مطلب را كه حركت و همچنین زمان غیر قارالذات هستند انكار كند. می گوید ما باید ماهیت حركت را تحلیل كنیم تا معلوم شود كه آیا حركت یك امر غیر قارالذات است یا خیر. حركت، نفس خروج تدریجی شی ء از قوه به فعل است نه «الخارج من القوة الی الفعل تدریجاً» . یك وقت می گوییم:

«الحركة هو الأمر الخارج من القوة الی الفعل تدریجاً» و یك وقت می گوییم: «الحركة هو نفس خروج الشی ء من القوة الی الفعل تدریجاً» . حركت این دومی است. خروج شی ء از قوه به فعل تدریجاً، یك مفهوم «نسبی» است. مراد از نسبی در اینجا.

«انتزاعی» است، یعنی یك موجود، در ذهن وجود دارد ولی به خارج نسبت داده می شود از باب اینكه منشأ انتزاعش در خارج وجود دارد، و به عبارت دیگر از «معقولات ثانیه ی فلسفی» است، نظیر حدوث.

چه در حدوث دفعی و چه در حدوث تدریجی، ما یك حدوث داریم و یك حادث. ما بحث را روی حدوث دفعی می آوریم كه البته بنا به عقیده ی قائلین به حركت جوهری (منكرین كون و فساد) حادثهای دفعی منحصرند در وصولات. یك حادث دفعی را در نظر بگیرید. مثلاً یك شی ء كه به طرف شی ء دیگر حركت می كند، در یك آن، به آن شی ء واصل می شود و این وصول دفعی است. در اینجا چه چیز حادث است؟ وصول. خود حدوث وصول چطور؟ آیا «حدوث این وصول» حادث است یا قدیم؟ مسلّم است كه حدوثش قدیم نیست؛ این طور نیست كه حدوث این وصول در ازل پیدا شده است و خود وصول در زمان حال. اما اگر بگوییم حدوث وصول حادث است پس دو حادث در اینجا پیدا می شود یكی «وصول» و دیگری «حدوث وصول» . نقل كلام می كنیم به «حدوثِ حدوث وصول» . آیا آن هم باز یك امر حادث است؟ «حدوثِ حدوثِ حدوث وصول» چطور؟ نه، یك چیز بیشتر حادث نشده است و آن وصول است. از این «وجود بعد العدم» ما مفهوم حدوث را انتزاع می كنیم. از این جهت است كه می گوییم حدوث به این معنا، امری است نسبی، زیرا این مفهوم از مقایسه ی وجود شی ء در زمان حال و عدم وجود شی ء در گذشته انتزاع می شود. حدوث، حادث است نه به حدوث دیگر بلكه به حدوث منشأ انتزاعش. به تعبیر دیگر حدوث، وجود دارد به عین وجود منشأ انتزاعش كه همان وجود بعد از عدم باشد. پس حدوث، وجودی غیر از وجود حادث ندارد.

حركت همان حدوث است ولی حدوث تدریجی. گفتیم حدوث بر دو قسم است: حدوث دفعی و حدوث تدریجی. ما اسم حدوث تدریجی را حركت می گذاریم.