مرحوم آخوند در عین اینكه قائل به قوا و آثار برای نفس است، قائل به نوعی وحدت میان نفس و آثار و قوای آن است و این وحدت از مختصات فلسفه ی مرحوم آخوند است و من امیدوارم بتوانم این مطلب را درست توضیح دهم.

در باب نفس و قوای نفس و آثار نفس در عین اینكه نوعی علیت و معلولیت میان این مراتب حكمفرماست نوعی وحدت هم میان این مراتب حكمفرماست كه این را باید درست توجه كرد. ما علت و معلولهایی داریم كه وجود علت با وجود معلول مجموعاً شخص واحد نیستند. مثلاً اگر بگوییم «عقل فعال» منشأ ماده و طبیعت است، معنایش این نیست كه عقل فعال و طبیعت، شخص واحدند. علت و معلول متكثر بالعدد هستند و مجموعاً شخص واحد نیستند و لهذا ما از نظر فلسفی هرگز نمی گوییم كه ذات باری تعالی و عالَم، شخص واحدند به دلیل اینكه باری.

تعالی علت است و عالم معلول، زیرا علیت و معلولیت مناط تكثر شخصیت و فردیت است.

ولی در باب نفس و قوای نفس و آثار نفس، مرحوم آخوند در عین اینكه نوعی علیت و معلولیت قائل است، نوعی وحدت شخصیه قائل است. نفس در عین اینكه یك شخص واحد است، ذی مراتب است و بعضی مراتبش تقدم بر بعضی دیگر دارند به نوعی تقدم كه این تقدم را علیت هم می نامیم از باب اینكه یك مرتبه، قائم به مرتبه ی دیگر است. پس این اصلاً یك پدیده ی خاصی است در باب نفس كه در عین اینكه میان مراتب نفس نوعی علیت و معلولیت وجود دارد، مجموع، شخص واحد است. به یك اعتبار می توانیم بگوییم اینها علت و معلول نیستند بلكه یك شی ء است كه بعضی از مراتبش بر بعضی دیگر تقدم دارد. ایشان می گوید مانعی ندارد كه ما در عالم شی ء واحدی داشته باشیم كه این شی ء واحد، وجود ذی مراتبی داشته باشد و بعضی از مراتبش بر مراتب دیگر تقدم داشته باشد. این را در باب نفس می گوید.