بعید نیست كه بشود از هر دو اشكال حاجی جواب داد و قرائن نشان می دهد كه منافاتی در كار نیست و هر دو ایراد حاجی قابل دفع است. ایراد اول این بود كه این بر خلاف نظر خود مرحوم آخوند است كه طبیعت را فاعل همه ی حركات اشیاء می داند. جواب این ایراد را از لابلای كلمات مرحوم آخوند در اینجا و بالخصوص در الشواهد الربوبیه می شود به دست داد. این مطلب را باید درست توجه كرد كه اگر ان شاء اللّه به باب اتحاد عاقل و معقول رسیدیم در آنجا باید بیشتر بحث كنیم [1].

در باب اتحاد عاقل و معقول یك بحث در آنجایی است كه شی ء ذات خودش را تعقل می كند. حكما اتفاق دارند كه در این حالت عاقل و معقول متحدند. مرحوم آخوند مدعی است كه در آنجا كه نفس غیر خود را تعقل و ادراك می كند باز هم عاقل و معقول اتحاد دارند. در گذشته هم فرفوریوس سوری قائل به اتحاد عاقل و معقول بوده است بدون آنكه تفصیلاً مراد او یا دلیل و برهان او روشن باشد. بوعلی حرف او را رد كرده و حتی او را مسخره كرده است.

اتحاد عاقل و معقول به چه نحو است؟ آیا وقتی نفس انسان جهان را تعقل می كند با جهان عینی متحد می شود؟ مسلماً مقصود این نیست و هیچ كسی هم چنین تفسیری نكرده است. مقصود از اتحاد عاقل و معقول اتحاد نفس عاقل با «معقول بالذات» یعنی با صورت معقوله ای است كه در نفس پدید می آید. این را چگونه باید تفسیر كنیم؟ .

---