در
کتابخانه
بازدید : 743987تاریخ درج : 1391/03/21
Skip Navigation Links.
شناسه کتاب
Collapse <span class="HFormat">مرحله ی هفتم</span>مرحله ی هفتم
Expand <span class="HFormat">فصل 10: </span>حركت و سكون فصل 10: حركت و سكون
Expand <span class="HFormat">فصل 11: </span>تحقیق درباره ی چگونگی وجود حركت فصل 11: تحقیق درباره ی چگونگی وجود حركت
Expand <span class="HFormat">فصل 12: </span>اثبات محرك اول فصل 12: اثبات محرك اول
Expand <span class="HFormat">فصل 13: </span>پاسخ اشكالات مربوط به اصل نیازمندی متحرك به محرك فصل 13: پاسخ اشكالات مربوط به اصل نیازمندی متحرك به محرك
Expand <span class="HFormat">فصل 14: </span>تقسیمات قوه ی محركه و اثبات محرك عقلی فصل 14: تقسیمات قوه ی محركه و اثبات محرك عقلی
Expand <span class="HFormat">فصل 15</span>امر مفارق، فاعل مستقیم حركات در طبیعت نیست فصل 15امر مفارق، فاعل مستقیم حركات در طبیعت نیست
Expand <span class="HFormat">فصل 16: </span>هر حادثی مسبوق به قوه و ماده است فصل 16: هر حادثی مسبوق به قوه و ماده است
Expand <span class="HFormat">فصل 17: </span>تقدم فعل بر قوه فصل 17: تقدم فعل بر قوه
Expand <span class="HFormat">فصل 18: </span>آیا موضوع حركت جسم است؟ فصل 18: آیا موضوع حركت جسم است؟
Expand <span class="HFormat">فصل 19: </span>حكمت مشرقی فصل 19: حكمت مشرقی
Expand <span class="HFormat">فصل: 20</span>اثبات طبیعت برای متحرك و اینكه طبیعت مبدأ قریب همه حركات است فصل: 20اثبات طبیعت برای متحرك و اینكه طبیعت مبدأ قریب همه حركات است
Expand <span class="HFormat">فصل 21: </span>كیفیت ربط متغیر به ثابت فصل 21: كیفیت ربط متغیر به ثابت
Expand <span class="HFormat">فصل 22: </span>نسبت حركت با مقولات فصل 22: نسبت حركت با مقولات
Expand <span class="HFormat">فصل 23: </span>حركت در چه مقولاتی واقع می شود و در چه مقولاتی واقع نمی شود؟ فصل 23: حركت در چه مقولاتی واقع می شود و در چه مقولاتی واقع نمی شود؟
Expand <span class="HFormat">فصل 24</span>تحقیق در وقوع حركت در مقولات پنجگانه فصل 24تحقیق در وقوع حركت در مقولات پنجگانه
Expand <span class="HFormat">فصل 25: </span>تحقیق در حركت كمّی فصل 25: تحقیق در حركت كمّی
Expand <span class="HFormat">فصل 26: </span>براهین دیگر بر حركت جوهری فصل 26: براهین دیگر بر حركت جوهری
Expand <span class="HFormat">فصل 27: </span>رد استدلال شیخ و دیگران بر اینكه حدوث صور جوهری به سبب حركت نیست فصل 27: رد استدلال شیخ و دیگران بر اینكه حدوث صور جوهری به سبب حركت نیست
Expand <span class="HFormat">فصل 28: </span>تأكید بر حركت در جواهر طبیعی فصل 28: تأكید بر حركت در جواهر طبیعی
Expand <span class="HFormat">فصل 29: </span>ویژگیهای حركت وضعی مستدیرفصل 29: ویژگیهای حركت وضعی مستدیر
Collapse متن اسفار (همراه توضیحات استاد هنگام تدریس) متن اسفار (همراه توضیحات استاد هنگام تدریس)
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
 
فی تأكید القول بتجدد الجواهر الطبیعیة المقومة للاجرام.

السماویة و الارضیة.

و لعلك تقول هذا إحداث مذهب لم یقل به أحد من الحكماء، فإنّ الأمر الغیرالقارّ منحصر فی الزمان و الحركة [1]و اختلفوا فی أنّ أیهما غیرقار بالذات و الآخر كذلك.

مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 693
بالعرض، فالجمهور [2]علی أنّ هذا صفة الزمان و الحركة تابعة له فی عدم قرار الذات، و ذهب صاحب الاشراق إلی العكس، و أما كون الطبیعة جوهراً غیرثابت الذات فلم یقل به أحد.

فاعلم أولاً أنّ المتّبع هو البرهان [3]و العاقل لایحید عن المشهور ما وجد عنه محیصاً [4].

و ثانیاً [5]إنّ كلامهم یحمل علی أنه مبنی علی الفرق بین حال الماهیة و حال الوجود فالحركة و الزمان أمر ماهیته ماهیة التجدد و الانقضاء، و الطبیعة إنما وجودها وجود التجدد و الانقضاء و لها ماهیة قارة [6].

و ثالثاً [7]إنّ الحركة عبارة عن خروج الشی ء من القوة إلی الفعل تدریجاً لا الشی ء الخارج عنها إلیه [8]، و هو معنی نسبی [9]و الامور النسبیة و الاضافیة تجددها.

مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 694
و ثباتها كوجودها و عدمها [10]تابعان لتجدد ما نسب إلیه و ثباته فضلاً عن نفس النسبة [11]و الاضافة كمفهوم الانقضاء و التجدد [12]؛ فهاهنا ثلاثة أشیاء: تجدد شی ء [13]و شی ء به التجدد و شی ء متجدد، و الأول معنی الحركة [14]، و الثانی المقولة، و الثالث الموضوع [15]، و كذا خروج الشی ء من القوة أو حدوث الشی ء لادفعة معنا هما غیر معنی الخارج من القوة كذلك أو الحادث [16]و غیر الّذی به الخروج و الحدوث، و كما أنّ فی الأبیض أموراً ثلاثة: أبیضیة و هی معنی نسبیّ انتزاعی، و بیاض و شی ء ذو بیاض، فكذلك فیما نحن فیه. فالخروج التجددی من القوة إلی الفعل هو معنی الحركة.

مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 695
و وجودها فی الذهن لكن بحسب الخارج [17]، و أما ما به الخروج منها إلیه أولاً فهی نفس الطبیعة [18]، و أما [19]الشی ء القابل للخروج فهی المادة، و أما المخرج فهو جوهر آخر ملكی أو فلكی [20]، و أما قدر الخروج فهو الزمان؛ فإنّ ماهیته مقدار التجدد و الانقضاء، و لیس وجوده وجود أمر مغایر للحركة علی قیاس الجسم التعلیمی بالنسبة إلی الجسم الطبیعی [21]كما سیجی ء من الفرق بینهما بالتعین الامتدادی و عدمه.

و أمّا رابعاً فقولك هذا إحداث مذهب لم یقل به حكیم كذب و ظلم؛ فأول حكیم قال فی كتابه العزیز هو اللّه سبحانه و هو أصدق الحكماء حیث قال «وَ تَرَی اَلْجِبالَ تَحْسَبُها جامِدَةً وَ هِیَ تَمُرُّ مَرَّ اَلسَّحابِ» و قال «بَلْ هُمْ فِی لَبْسٍ [22]مِنْ خَلْقٍ جَدِیدٍ» و قوله.

مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 696
اشارة إلی تبدل الطبیعة: «یَوْمَ تُبَدَّلُ اَلْأَرْضُ غَیْرَ اَلْأَرْضِ [23]» و قوله تعالی «فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ اِئْتِیا طَوْعاً أَوْ كَرْهاً قالَتا أَتَیْنا طائِعِینَ [24]» و قوله: «كُلٌّ أَتَوْهُ داخِرِینَ» و قوله «عَلی أَنْ نُبَدِّلَ أَمْثالَكُمْ وَ نُنْشِئَكُمْ فِی ما لا تَعْلَمُونَ [25]» و قوله «إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْكُمْ وَ یَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ [26]» و قوله «كُلٌّ إِلَیْنا راجِعُونَ» إلی غیر ذلك من الآیات المشیرة إلی ما ذكرناه.

و مما یشیر إلی تجدد الطبائع الجسمانیة قوله تعالی «وَ هُوَ اَلْقاهِرُ فَوْقَ عِبادِهِ وَ یُرْسِلُ عَلَیْكُمْ حَفَظَةً حَتّی إِذا جاءَ أَحَدَكُمُ اَلْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا وَ هُمْ لا یُفَرِّطُونَ [27]» . وجه.

مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 697
الإشارة أنّ ما وجوده مشابك لعدمه و بقاؤه متضمن لدثوره یجب أن یكون أسباب حفظه و بقائه بعینها أسباب هلاكه و فنائه و لهذا كما أسند الحفظ إلی الرسل أسند التوفی [28]إلیهم بلاتفریط فی أحدهما و إفراط فی الأخری.

مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 698
و فی كلمات الأوائل تصریحات و تنبیهات علیه. فلقد قال معلم الفلاسفة الیونانیة [29]فی كتابه المعروف بكتاب اثولوجیا معناه معرفة الربوبیة [30]: «إنه لا یمكن أن یكون جرم من الأجرام ثابتاً قائماً مبسوطاً كان أو مركباً إذا كانت القوة النفسانیة غیرموجودة فیه و ذلك أنّ من طبیعة الجرم السیلان و الفناء، فلو كان العالم كلّه جرماً لا نفس فیه و لا حیاة لبادت الأشیاء و هلكت» ، هذه عبارته، و هی ناصّة علی أنّ الطبیعة الجسمانیة عنده جوهر سیال [31]و أنّ الأجسام كلها بائدة زائلة فی ذاتها و الأرواح العقلیة باقیة كما أشرنا إلیه.

و قال فی موضع آخر منه: «إن كانت النفس جرماً من الأجرام أو من حیّز الأجسام [32](الأجرام خ ل) لكانت متقضیة سیالة لامحالة، لأنها تسیل سیلاناً تصیّر الأشیاء كلها إلی الهیولی فإذا ردّت الاشیاء كلها إلی الهیولی و لم یكن للهیولی صورة تصورها و هی علتها بطل الكون فبطل العالم إذا كان جرماً محضاً و هذا محال» [33] انتهی. و هذا أیضاً صریح فی تجدد الأجسام كلها، و فیه إشارة إلی ما مر سابقا من أنّ الهیولی شأنه العدم فكلما فاضت علیها صورة من المبدء انعدمت فیها ثم أقامها بایراد البدل [34].

و مما یدل علی ذلك رأی زینون الأكبر [35]و هو من أعاظم الفلاسفة الإلهیّین.

مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 699
حیث قال: «إنّ الموجودات باقیة داثرة؛ أمّا بقائها فبتجدد صورها و أمّا دثورها فبدثور الصورة الأولی عند تجدد أخری» [36]، و ذكر «الدثور قد لزم الصورة و الهیولی [37]» . انتهی ما ذكره بنقل الشهرستانی فی كتاب الملل و النحل ، و سننقل أقوال [38]كثیر من أساطین الحكماء الدالة علی تجدد الأجسام و دثورها و زوالها فی مستأنف الكلام إن شاء اللّه تعالی، و لنا أیضاً رسالة معمولة فی حدوث العالم بجمیع ما فیه حدوثاً زمانیاً و من أراد الاطلاع علی ذلك فلیرجع إلی تلك الرسالة [39].

و ممّا یؤیّد [40]ما ذكرناه قول الشیخ العربیّ فی فصوص الحكم : «و من أعجب الأمر أنّ الإنسان فی الترقی دائماً و هو لایشعر بذلك للطافة الحجاب [41]و رقته و تشابه الصور [42]مثل قوله تعالی: «وَ أُتُوا بِهِ مُتَشابِهاً [43]» . و قال فی الفتوحات [44]: «فالموجود كلّه متحرك علی الدوام دنیاً و آخرة لأنّ التكوین لا یكون إلاّعن مكوّن فمن اللّه.

مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 700
توجهات علی الدوام و كلمات لاتنفد» [45]، و قوله: «وَ ما عِنْدَ اَللّهِ باقٍ» إشارة إلی ما ذكرناه من بقاء كلمات اللّه تعالی العقلیة الباقیة ببقاء اللّه و دثور أصنامها الجسمانیة [46].

مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 701

[1] . دو چیز را غیر قارّالذات دانسته اند و بعد اختلاف پیدا شده است. بعضی گفته اند حركت اصل است و زمان فرع، به این معنا كه آنچه كه بالذات غیر قارّالذات است حركت است و زمان به تبع حركت غیر قارّالذات است. اینها همان كسانی هستند كه می گویند زمان مقدار تعین حركت است. حركت اولاً و بالذات غیر قارّالذات است و زمان هم چون تعین آن است غیر قارّالذات است. بعضی دیگر گفته اند كه زمان، بالذات غیر قارّالذات است و حركت به تبع زمان غیر قارّالذات است كه تصور آن اندكی مشكل است.

حاجی این را به دو صورت تصویر كرده است. یكی اینكه می گوید اشخاصی گفته اند . . .

بنابراین آنها گفته اند غیر قارّ الذات زمان است و حركت را به تبع زمان مجازاً غیر قارّالذات می گوییم. بعد این را خودش قبول نمی كند و می گوید كسانی كه حركت قطعی را در ذهن می دانند چطور می توانند قائل شوند كه زمان مقدار حركت است؟ حاجی خودش به شكل دیگری می خواهد حرف آنها را توجیه كند و آن این است كه درست [چند ثانیه ای نوار افتادگی دارد. ] .

است كه زمان مقدار حركت است ولی قرار و عدم قرار، آن وقت اعتبار می شود كه ما برای شی ء تعین اعتبار كرده باشیم، یعنی تا برای حركت تعین اعتبار نكنیم نمی توانیم برای آن، قرار ذات یا عدم قرار ذات اعتبار كنیم. این مسئله ی مهمی نیست.
[2] . انتساب این قول به «جمهور» كه مرحوم آخوند در اینجا می گوید محل تردید است؛ بعضی این حرف را زده اند.
[3] . ما تابع برهان هستیم و بیماری عدول از حرف مشهور و نوگویی نداریم و تا برهان محكمی نداشته باشیم هرگز از حرف مشهور عدول نمی كنیم.
[4] . عاقل از حرف مشهور عدول نمی كند مادام كه راه نجاتی پیدا كند یعنی بتواند حرف مشهور را تأویل و توجیه كند.
[5] . ما محیص و توجیهی هم برای حرف مشهور داریم نه برای حرف خودمان، یعنی حرف آنها را به حرف خودمان تطبیق می دهیم.
[6] . این مطلب در گذشته گفته شد و در باب «ربط حادث به قدیم» تكرار خواهد شد.
[7] . مرحوم آخوند در اینجا به تعبیری كه من از خارج عرض كردم كه «حركت امر غیر قارّالذات نیست بلكه عین عدم قرار الذات است» تصریح نكرده است ولی همه ی مطلب همین است. اصلاً ما قبول نداریم كه حركت امر غیر قارّ الذات باشد، حركت عدم قرارالذات و یك مفهوم نسبی انتزاعی است. پس غیر قارّالذات باید چیزی غیر از حركت باشد و حركت از آن انتزاع شود. به عبارت دیگر غیر قارّ الذات چیزی است كه منشأ انتزاع حركت است نه خود حركت.
[8] . ضمیر در «الیه» به فعل برمی گردد.
[9] . یعنی امری است كه از مقایسه ی دو شی ء پیدا می شود، مثل حدوث كه از مقایسه ی وجود و عدم حاصل می شود. حركت كه خروج تدریجی است از مقایسه ی همین وجود تدریجی با عدم قبلی پیدا می شود. امور انتزاعی حكمی ندارند مگر به تبع منشأ انتزاعشان.

گفتیم كه این مطلب نباید منشأ اشتباه شود. این تحلیلی است كه ما در معنی تجدد و عدم تجدد كردیم. معنایش این نیست كه مرحوم آخوند كه قائل به حركت در جوهر بود و می گفت عالم سراسر حركت است و سكونی در آن نیست، از نظر خود برگشته و قائل به سكون شده است! نه، اگر ما می گوییم حركت یك مفهوم انتزاعی است و از نحوه ی وجود شی ء انتزاع می شود در این صورت سكون هم می شود امر انتزاعی و از نحوه ی وجود شی ء انتزاع می شود. ما در اینجا تجدد و متجدد و امر غیر قارّ الذات را نه تنها انكار نكرده ایم بلكه تثبیت كرده ایم زیرا گفتیم حركت و سكون از نحوه ی وجود اشیاء انتزاع می شوند.

این یك نوع تحلیل در معنای حركت است و در سایر مسائل غیر از ربط حادث به قدیم تغییری پیدا نمی شود.
[10] . امور نسبی و انتزاعی به خودی خود- یعنی اگر آن را به عنوان امر مستقل بگیریم- نه موجود است و نه معدوم، زیرا به تبع منشأ انتزاعش موجود است و به تبع منشأ انتزاعش معدوم است. حركت به خودی خود نه متجدد است و نه ثابت. متجدد است به تجدد منشأ انتزاع، و ثابت است به ثبات منشأ انتزاع. اگر منشأ انتزاعش متجدد است این هم متجدد است ولی به تبع، مثل اینكه می گوییم حدوث حادث است؛ یعنی به تبع، حادث بودن را به آن نسبت می دهیم. (مراد از «به تبع» در اینجا واسطه ی در عروض است نه واسطه ی در ثبوت) .
[11] . تازه حركت از امور نسبی است نه اینكه خودش عین نسبت باشد. اگر عین نسبت باشد كه به طریق اولی چنین است، مثل ابّوت و بنّوت. در باب اضافه ثابت شده كه امور اضافی و نِسب هیچ حكمی ندارند مگر به تبع طرفین خودشان.
[12] . اگر ما حركت را «خروج الشی ء من القوة الی الفعل» بگیریم، می شود امر نسبی؛ اما اگر حركت را به تجدد تعریف كنیم خودش عین نسبت است.
[13] . بنا بر اینكه حركت را به خود تجدد تعریف كنیم.
[14] . كه یك مفهوم نسبی انتزاعی است.
[15] . این مطلب بنا بر این است كه حركت را به تجدد تعریف كنیم.
[16] . «حركت خروج است» غیر از این است كه حركت خارج است، «حركت حدوث است» غیر از این است كه حركت حادث است.
[17] . در برخی نسخ «لا بحسب الخارج» آمده كه نادرست است و «لكن بحسب الخارج» صحیح است. آن مسلّم غلط است، چون امور انتزاعی اموری است كه ظرف عروضشان ذهن است و ظرف اتصافشان خارج. «وجودها فی الذهن» یعنی وجود محمولی اش در ذهن است، و «بحسب الخارج» یعنی وجود رابطش در خارج است.

وقتی می گویند ظرف عروض امور انتزاعی ذهن است و ظرف اتصافشان خارج است مقصود از ظرف عروض، وجود محمولی است و مقصود از ظرف اتصاف، وجود رابط.

«ظرف عروضش ذهن است» یعنی وجود استقلالی اش فقط در ظرف ذهن است و «ظرف اتصافش خارج است» یعنی فقط به عنوان یك صفت در خارج وجود دارد به این نحو كه موصوفش وجود دارد و آن امر انتزاعی و نسبی از آن انتزاع می شود.
[18] . اینكه «ما به الخروج نفس طبیعت است» در حركت جوهری كه متجدد و مابه التجدد یكی است درست است اما اگر در غیر حركت جوهری همین را بگوییم با آن حرفی كه گفتیم «ما به الخروج مقوله است» منافات پیدا می كند.
[19] . مرحوم آخوند در اینجا به تناسب، مطالب دیگری را ذكر كرده است كه از بحث فعلی خارج است.
[20] . مُخرج یا فاعل حتماً باید جوهر دیگری باشد. «جوهر ملَكی» یعنی جوهری از سنخ عقول، و «جوهر فلكی» یعنی جوهری از سنخ نفوس.
[21] . این مطلب خواهد آمد كه حركت و زمان دو وجود نیستند بلكه زمان مقدار حركت است. نسبت حركت و زمان نسبت امر مبهم و امر متعین است، یعنی همان نسبتی كه میان جسم طبیعی و جسم تعلیمی هست كه می گوییم در خارج یك وجود دارند. اگر شی ء را مبهم اعتبار كنیم می شود جسم طبیعی، و اگر متعین اعتبار كنیم می شود جسم تعلیمی.
[22] . لَبس داریم و لُبس، و [از جهت معنایی و لفظی ] هر دو از یك ریشه هستند. لَبْس یعنی اشتباه، لُبس یعنی پوشیدن. اینكه به «اشتباه» لَبس گفته می شود از این جهت است كه خودش را در زیر جامه ای پنهان می كند.

بعضی گمان كرده اند كه مرحوم آخوند لَبس را در «بَلْ هُمْ فِی لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِیدٍ» به معنای پوشیدن (لُبس) گرفته است كه بر این فرض معنای آیه چنین می شود كه آنها آناًفآناً متلبس به یك خلق جدید می شوند، بنابراین به اصطلاح «خلع و لَبس» نیست، بلكه «لَبْس بعد از لَبس» است. مرحوم آخوند كه خودش هم مفسر است هم لغوی لَبس را به همان معنی «اشتباه» گرفته است و می خواهد بگوید آیه ی قرآن ناظر به این نیست كه آنها درباره ی خلق جدیدی كه در قیامت صورت می گیرد در اشتباه هستند، بلكه آیه می گوید اشتباه آنها این است كه درك نمی كنند كه آناً فآناً در خلق جدید هستند.
[23] . روزی كه زمین غیر خودش می شود. این آیه هم البته جزء آیات قیامت است ولی این را باید توجه داشت باشید كه افرادی مثل مرحوم آخوند معتقدند كه در قیامت حقایقی كه وجود دارد مكشوف می شود نه اینكه این حقایق اصلاً وجود نداشته و در آنجا ظهور می كند. حتی آیاتی مانند «إِذَا اَلسَّماءُ اِنْشَقَّتْ» و «إِذَا اَلسَّماءُ اِنْفَطَرَتْ» ناظر به روزی است كه غطائها و پرده ها برداشته می شود و حقایق آنچنان كه هستند ظهور پیدا می كنند.
[24] . حرف مرحوم آخوند این است كه از روزی كه آسمان و زمین خلق شده، خداوند به آنها امر كرده است بیایید و آنها آمده اند و دارند می آیند و تا ابد هم خواهند آمد، نه اینكه این امر اختصاص به یك زمان معین داشته باشد. آمدن به سوی خدا مثل آمدن یك انسان نزد یك انسان دیگر نیست بلكه آمدنِ به تمام ذات است و این حركت جوهری است.
[25] . مثل آیه ی «یَوْمَ تُبَدَّلُ اَلْأَرْضُ غَیْرَ اَلْأَرْضِ» باز معنایش این است كه حقیقت این گونه آشكار می شود.
[26] . قرآن می گوید «اگر خدا بخواهد» شما را می برد و خلق جدیدی می آورد. صدق شرطیه كه ملازم با صدق مقدم نیست. حاجی می گوید با توجه به اینكه واجب الوجود بالذات واجب الوجود من جمیع الجهات است در مورد خداوند «اگر بخواهد» به این معنی است كه خواسته است و چنین امری محقق شده است و این را ما از خارج می دانیم. این البته خیلی بعید است.
[27] . در مقاله ی «اصل تضاد» ما همین آیه را از مرحوم آخوند نقل كرده ایم و ایشان انصافاً استنباط بسیار لطیف و شریفی از آیه می كند. آیه این است: «وَ هُوَ اَلْقاهِرُ فَوْقَ عِبادِهِ وَ یُرْسِلُ عَلَیْكُمْ حَفَظَةً حَتّی إِذا جاءَ أَحَدَكُمُ اَلْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا وَ هُمْ لا یُفَرِّطُونَ » . خداست كه قاهر است و بر همه ی بندگان سیطره دارد و خداست كه بر شما نگهبانهایی قرار داده است تا آنگاه كه اجل و مرگ یكی از شما فرا می رسد و فرستاده های ما او را توفّی می كنند و می گیرند و می برند و آنها در كار خود كوتاهی نمی كنند.

نكته ای كه مرحوم آخوند می خواهد استفاده كند این است كه همان نگهبانها شما را توفّی می كنند، یعنی اخذكنندگان و قبض كنندگان شما همان نگهبانها هستند.

می دانیم كه از بعضی آیات قرآن این مطلب استفاده می شود كه قوه ها و نیروها و ملائكه ای كه بسط و افاضه می كنند، به یك نام و آنها كه قبض می كنند به نام دیگر خوانده می شوند. كل عالم را كه در نظر بگیریم، در حال قبض و بسط است.

حال، ایشان بنا بر حركت جوهری معتقد است كه در طبیعت چنین حالتی هست كه اشیاء آناًفآناً بسط پیدا می كنند و قبض می شوند و به تعبیر دیگر وجودِ آناً فآناً و عدمِ آناً فآناً و یا به تعبیر سوم وجود غیر قارّالذات و عدم غیر قارّالذات دارند و آوردن اشیاء عین بردنشان است. مرگ چیزی نیست كه در یك «آن» به انسان می رسد. بنا بر حركت جوهری، انسان از همان آنِ اولِ حدوث حیاتش رو به سوی مرگ است و تدریجاً دارد می میرد و همان زندگی اش عین موت است. این است كه قرآن در اینجا می گوید همانها كه نگهبان اند میراننده هم هستند، یعنی دو حیثیت و دو جهت نیست كه یك عده ملائكه ی نگهدارنده باشند و یك عده ی دیگر ملائكه ی میراننده، بلكه حیاتتان عین مردن است و مردنتان عین حیات است و آمدنتان عین رفتنتان است و این یعنی حركت.
[28] . بعضی توفّی را اشتباهاً از ماده ی فوت گرفته اند و «اللّه یتوفّاكم» را به «خدا شما را فائت می كند و از بین می برد» ترجمه كرده اند. «توفّی» از ماده ی وفا (وَفَیَ) است. وفا و استیفاء یعنی چیزی را بتمامه تحویل گرفتن. بنابراین، این آیه ی شریفه به این معناست كه خدا شما را به تمام وجود تحویل می گیرد. این است كه یكی از ادلّه ی روح در قرآن همین آیات توفّی است. خداوند می خواهد بفرماید كه با مردن، انسان پایان نمی پذیرد بلكه مردن مساوی است با تحویل گرفتن و به تمام وجود گرفتن و بردن.

آیه ای هست در سوره ی سجده آمده است كه آقای طباطبایی در تفسیر المیزان استنباط شیرین و خوبی از آن دارند. خداوند از قول كفار چنین نقل می كند: «أَ إِذا ضَلَلْنا فِی اَلْأَرْضِ أَ إِنّا لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ» آیا بعد از آنكه ما در زمین گم شدیم، تمام هستی ما تكه تكه شده و هر ذره ای از آن به جایی پراكنده شد، باز دوباره خلق می شویم؟ ! قرآن به شكل عجیبی جواب می دهد. با اینكه قرآن مسئله ی جمع كردن ذرات را در جاهای دیگری بیان كرده است ولی در اینجا چون سخن سر «ضَلَلْنا» و گم شدن است به این نحو جواب می دهد:

«قُلْ یَتَوَفّاكُمْ مَلَكُ اَلْمَوْتِ اَلَّذِی وُكِّلَ بِكُمْ» . چه تناسبی است بین اینكه «تمام ذرات ما در عالم پراكنده شده» و این جواب كه «بگو ملك الموت به تمام وجود شما را اخذ می كند» ؟ نمی فرماید خداوند در قیامت ذرات را جمع می كند، آن به جای خود، بلكه می گوید بگو ملك الموت شما را به تمام وجود و شخصیت تحویل می گیرد.

معنای این سخن این است كه تو «من» ات را اشتباه كرده ای. آیا خیال كرده ای كه اگر ذراتت پراكنده شد تو پراكنده شده ای؟ ! همان لحظه ای كه می میری «خودت» را به تمام وجود گرفته و می برند. آنچه كه پراكنده می شود تو نیستی.
[29] . گفتیم اثولوجیا طبق تحقیقات انجام شده از افلوطین است نه ارسطو.
[30] . اثولوجیا معرّب تئولوژی است، تئولوژی یعنی خداشناسی یا معرفة الربوبیه.
[31] . سیلان در اینجا به معنی از هم گسیختگی است و به حركت جوهری مربوط نیست.
[32] . «خیر الاجسام» غلط است، حیّز الاجسام یا حیّز الاجرام است.
[33] . مقصود معلوم است یعنی اگر نفسی نباشد تمام اشیاء متفرق و متشتت می شود. نظام عالم كه برقرار است به این سبب است كه یك قوه ی مدبر یا نفس كه در ذات خودش باقی است آن را تدبیر می كند.
[34] . به این مقدار هم نمی شود از كلام او استفاده كرد.
[35] . دو زنون داریم. زنون اكبر یا زنون الیائی از قدمای فلاسفه است و دوره اش بر ارسطو مقدم است.
[36] . از این جمله ها تجدد تدریجی استفاده نمی شود.
[37] . یعنی دثور و هلاكت ملازم با اینهاست یعنی برای ابد باقی نمی مانند.
[38] . مرحوم آخوند در جلد دوم چاپ قدیم در مبحث «جواهر و اعراض» اقوال بسیاری از حكما نقل می كند و همه را هم توجیه می كند.
[39] . رساله ی كوچكی است كه در مجموع رسائل مرحوم آخوند در قدیم چاپ شده است. این رساله چیزی اضافه بر اسفار ندارد و اگر هم داشته باشد خیلی مختصر است.
[40] . مرحوم آخوند در مورد برخی عبارات منقول قبلی به «نص» و «صریح» تعبیر كرد ولی در مورد عبارت محیی الدین لفظ «مؤید» (یؤیّد) را به كار می برد. این از این جهت است كه كتابهای عرفا در دست است و نمی شود گفت مقصود عرفا [همین است ] گرچه حرف آنها به مقصود آخوند نزدیك است.
[41] . انسان دائماً در ترقی و حركت است ولی خودش متوجه نیست، زیرا فاصله هایی كه طی می كند و آناً فآناً پشت سر می گذارد آنقدر لطیف است كه خودش حس نمی كند، مثل كودكی كه هنوز نمی داند هوایی وجود دارد و همیشه در هوا حركت می كند ولی خودش نمی فهمد كه دارد حجابی را طی می كند.
[42] . چون صور، مشابه یكدیگرند انسان احساس نمی كند كه مراتبی را طی كرده است، همان طور كه چهره ی یك فرد در مقایسه با روز قبل تفاوت می كند ولی این امر آنقدر تدریجی صورت می گیرد كه احساس نمی شود.
[43] . این آیه هم مربوط به بهشت است و ایشان بر این دنیا حمل كرده است.
[44] . در فصوص الحكم تعبیر ترقی كرده بود نه تعبیر حركت، در فتوحات تعبیر به تحرك كرده است ولی كلمه ی آخرت را هم آورده است در حالی كه در آخرت حركت معنی ندارد. پس مقصود همان اصطلاح خود عرفاست.
[45] . مقصود از «كلمات الهی» همان فیضهای دائمی الهی است.
[46] . از عبارت حاجی چنین فهمیده می شود كه «و قوله و ما عند اللّه باق» را هم جزء كلمات محیی الدین گرفته است. من فرصت مراجعه پیدا نكردم ولی خیال می كنم از اینجا به بعد كلام خود مرحوم آخوند است.
کليه حقوق برای پايگاه شهید مطهری محفوظ است