در
کتابخانه
بازدید : 744235تاریخ درج : 1391/03/21
Skip Navigation Links.
شناسه کتاب
Collapse <span class="HFormat">مرحله ی هفتم</span>مرحله ی هفتم
Expand <span class="HFormat">فصل 10: </span>حركت و سكون فصل 10: حركت و سكون
Expand <span class="HFormat">فصل 11: </span>تحقیق درباره ی چگونگی وجود حركت فصل 11: تحقیق درباره ی چگونگی وجود حركت
Expand <span class="HFormat">فصل 12: </span>اثبات محرك اول فصل 12: اثبات محرك اول
Expand <span class="HFormat">فصل 13: </span>پاسخ اشكالات مربوط به اصل نیازمندی متحرك به محرك فصل 13: پاسخ اشكالات مربوط به اصل نیازمندی متحرك به محرك
Expand <span class="HFormat">فصل 14: </span>تقسیمات قوه ی محركه و اثبات محرك عقلی فصل 14: تقسیمات قوه ی محركه و اثبات محرك عقلی
Expand <span class="HFormat">فصل 15</span>امر مفارق، فاعل مستقیم حركات در طبیعت نیست فصل 15امر مفارق، فاعل مستقیم حركات در طبیعت نیست
Expand <span class="HFormat">فصل 16: </span>هر حادثی مسبوق به قوه و ماده است فصل 16: هر حادثی مسبوق به قوه و ماده است
Expand <span class="HFormat">فصل 17: </span>تقدم فعل بر قوه فصل 17: تقدم فعل بر قوه
Expand <span class="HFormat">فصل 18: </span>آیا موضوع حركت جسم است؟ فصل 18: آیا موضوع حركت جسم است؟
Expand <span class="HFormat">فصل 19: </span>حكمت مشرقی فصل 19: حكمت مشرقی
Expand <span class="HFormat">فصل: 20</span>اثبات طبیعت برای متحرك و اینكه طبیعت مبدأ قریب همه حركات است فصل: 20اثبات طبیعت برای متحرك و اینكه طبیعت مبدأ قریب همه حركات است
Expand <span class="HFormat">فصل 21: </span>كیفیت ربط متغیر به ثابت فصل 21: كیفیت ربط متغیر به ثابت
Expand <span class="HFormat">فصل 22: </span>نسبت حركت با مقولات فصل 22: نسبت حركت با مقولات
Expand <span class="HFormat">فصل 23: </span>حركت در چه مقولاتی واقع می شود و در چه مقولاتی واقع نمی شود؟ فصل 23: حركت در چه مقولاتی واقع می شود و در چه مقولاتی واقع نمی شود؟
Expand <span class="HFormat">فصل 24</span>تحقیق در وقوع حركت در مقولات پنجگانه فصل 24تحقیق در وقوع حركت در مقولات پنجگانه
Expand <span class="HFormat">فصل 25: </span>تحقیق در حركت كمّی فصل 25: تحقیق در حركت كمّی
Expand <span class="HFormat">فصل 26: </span>براهین دیگر بر حركت جوهری فصل 26: براهین دیگر بر حركت جوهری
Expand <span class="HFormat">فصل 27: </span>رد استدلال شیخ و دیگران بر اینكه حدوث صور جوهری به سبب حركت نیست فصل 27: رد استدلال شیخ و دیگران بر اینكه حدوث صور جوهری به سبب حركت نیست
Expand <span class="HFormat">فصل 28: </span>تأكید بر حركت در جواهر طبیعی فصل 28: تأكید بر حركت در جواهر طبیعی
Expand <span class="HFormat">فصل 29: </span>ویژگیهای حركت وضعی مستدیرفصل 29: ویژگیهای حركت وضعی مستدیر
Collapse متن اسفار (همراه توضیحات استاد هنگام تدریس) متن اسفار (همراه توضیحات استاد هنگام تدریس)
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
 
فی تحقیق القول فی نحو وجود الحركة.

قال الشیخ فی الشفاء: الحركة اسم لمعنیین، الأول الأمر المتصل المعقول للمتحرك من المبدء إلی المنتهی و ذلك مما لاحصول له فی الأعیان لأنّ المتحرك [1]مادام لم یصل إلی المنتهی فالحركة لم توجد بتمامها، و إذا وجدت فقد انقطع و بطل فإذن لا وجود له فی الأعیان أصلا بل فی الذهن، و ذلك لأنّ المتحرك یستند إلی المكان الّذی تركه و إلی المكان الّذی أدركه، فإذا ارتسمت صورة كونه فی المكان الأول فی الخیال ثم قبل زوالها عن الخیال ارتسمت صورة كونه فی المكان الثانی فقد اجتمعت الصّورتان فی الخیال [2]، فحینئذ یشعر الذهن بأنّ الصورتین معاً علی أنهما شی ء واحد، و أما فی الخارج فلا یكون لها فی الوجود حصول قائم [3]كما فی الذهن إذ الطرفان لا.

مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 599
یحصل فیهما المتحرك فی الوجود و لا الحالة الّتی بینهما لها وجود قائم.

الثانی و هو الأمر الوجودی فی الخارج و هو كون الجسم متوسطاً بین المبدء و المنتهی بحیث كل حد فرض فی الوسط لایكون قبله و لا بعده فیه [4]، و هو حالة موجودة مستمرة مادام كون الشی ء متحركاً، و لیس فی هذه الحالة تغیر أصلا بل قد یتغیر بحدود المسافة بالعرض [5]، لكن لیس المتحرك متحركاً لأنه فی حد معین من الوسط، و إلاّلم یكن متحركاً عند خروجه منه بل لأنه متوسط علی الصفة المذكورة، و تلك الحالة ثابتة فی جمیع حدود ذلك الوسط، و هذه الصفة توجد فی المتحرك و هو فی آن [6]لأنه یصح أن یقال له فی كل آن یفرض فی حد متوسط لایكون قبله و لا بعده فیه.

و الّذی یقال من أنّ كل حركة ففی زمان، فإما أن یعنی بالحركة الأمر المتصل فهو فی الزمان و وجودها فیه علی سبیل وجود الامور فی الماضی و إن كان یباینها بوجه، فإنّ الامور الموجودة فی الماضی قد كان لها وجود فی آن من الماضی كان حاضراً فیه و لا كذلك هذا، و إن عنی به المعنی الثانی فكونه فی الزمان لا علی معنی أنه یلزم مطابقة الزمان بل علی معنی انه لایخلو من حصول قطع، و ذلك القطع مطابق للزمان فلا یخلو من حدوث زمان، و لانه ثابت فی كل آن من ذلك الزمان فیكون ثابتاً فی هذا الزمان بواسطته. هذا كلامه.

و فیه موضع ابحاث نقضاً و أحكاماً:

الأول [7]إنا نقول: لكل ماهیة نحو خاص من الوجود، و كونها فی الأعیان عبارة عن صدقها علی أمر و تحقق حدها فیه كما ذكره الشیخ فی باب المضاف، و إنه موجود فی الخارج بمعنی أنه یصدق حده علی أشیاء كثیرة فیه، و لا یعنی بموجودیة الشی ء إلاّ ذلك، و من هذا القبیل ماهیة [8]الحركة و الزمان و القوی و الاستعدادات و.

مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 600
غیرها [9]. و العجب [10]أنّ الشیخ ذاهب إلی وجود الزمان المتصل فی الخارج لأنه الّذی ینقسم إلی السنین و الشهور و الأیام و الساعات، و الحركة بالمعنی الأول یطابقه و الحركة عنده محل الزمان [11]و علته، فالمعدوم كیف یكون محلا للموجود و علة له.

الثانی إنا نقول: لعلّ غرض الشیخ من نفی وجود الحركة بالمعنی الأول أنّ الحركة وصف للجسم، و الجسم جوهر ثابت موجود فی كل آن من زمان وجوده [12]، و الحركة لا وجود لها فی الآن، و لو كان ذلك المعنی نعتاً للجسم یلزم وجود الحركة فی كل آن یوجد فیه الجسم المنعوت به لاستحالة انفكاك الموصوف عن الصفة الّتی وصف بها عنه حین وصف بها. فالموجود من الحركة هو المعنی الآخر لاستمراره كاستمرار الجسم لا المعنی الأول، لتبدله و تجدده مع ثبات الجسم، لكنا نقول [13]: إنّ محل الحركة و قابلها لیس الجسم بما هو أمر ثابت بل الجسم بواسطة اشتماله علی المادة المنفعلة المتأثرة آناً فآناً كما أنّ فاعلها أیضاً سواءٌ كانت طبیعة أو قسراً أو إرادة لابدّ و أن یلحقه ضرب من تبدّل الأحوال و الحیثیات لیصیر بانضمام تلك الأحوال موجباً لحصول الحركة فی القابل كما بینه الشیخ فی موضعه، لأنّ علّة المتغیر متغیر [14]و علة الثابت ثابت لامحالة، و كذلك حكم القابل للشی ء.

الثالث إنّ نفی وجود الحركة بمعنی القطع مطلقاً غیرصحیح [15]فكیف حكم بنفیها. و الأولی أن یحمل كلامه علی أن ما رامه هو نفی أن یكون لوجودها صورة فی الأعیان كوجود الامور الثابتة المستمرة الذات الغیر المتجددة، و یرشدك إلی ذلك قوله:

مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 601
«لایجوز أن یحصل بالفعل قائماً» حیث قیّد الحصول بالقیام أعنی قرار الذات و ثباتها، و كذا قوله: «و لایكون لها فی الوجود حصول قائم [16]كما فی الذهن إذ الطرفان» إلی آخره؛ فإنّ ما فی الذهن منها و إن كان بحسب الحدوث تدریجی الحصول لكنه دفعی البقاء بخلاف ما فی الأعیان منها فإنه تدریجیّ الحدوث و البقاء جمیعاً.

الرابع إنّ نفی وجود الحركة بالمعنی الأول كما ینص علیه عبارة الشیخ هاهنا مناقض لما قاله فی الشفاء [17]فی فصل حلّ الشكوك المقولة فی الزمان بهذه العبارة: و أما الزمان فإنّ جمیع ما قیل فی أمر اعدامه [18]و أنه لا وجود له فهو مبنی علی أنه لا وجود له فی الآن، و فرق بین أن یقال لا وجود له مطلقاً و بین أن یقال لا وجود له فی آن حاصلا، و نحن نسلّم و نصحح أنّ الوجود المحصَّل علی هذا النحو لا یكون للزمان إلاّ فی النفس و التوهم، و أما الوجود المطلق المقابل للعدم المطلق فذلك صحیح له، فإنه إن لم یكن صحیحاً له صدق سلبه فصدق أن نقول: إنه لیس بین طرفی المسافة مقدار إمكان لحركة علی حدّ من السرعة یقطعها [19]و إن كان هذا السلب كاذباً فالإثبات الّذی یقابله صادق، و هو انّ هناك مقدار هذا الإمكان، و الإثبات دلالة علی وجود الأمر مطلقاً و إن لم یكن فی آن أو علی جهة مّا، و لیس هذا الوجه له بسبب التوهم فإنه و إن لم یتوهم كان هذا النحو من الوجود حاصلاً و مع هذا فإنه یجب أن یعلم أنّ الموجودات منها ما هی محققة الوجود و محصّلته [20]، و منها ما هی أضعف فی الوجود، و الزمان یشبه أن یكون أضعف وجوداً من الحركة. انتهی كلامه. و الشیخ قدس سره أجلّ شأناً و أرفع محلا من أن یناقض نفسه فی كتاب واحد إذ ظهر من كلامه أنّ الحركة أقوی فی الوجود ممّا یوصف فی الأعیان بنحو من الوجود مطلقاً أعنی الزمان.

مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 602
فیكون لها وجود فی الأعیان بالضرورة، كیف و هو علة الزمان و محله، فیكون أولی بالوجود كما نص علیه. فعلم أنّ معنی ما رامه من نفی وجود الحركة هو الّذی أومأنا إلیه [21].

الخامس إنّ الحركة بمعنی التوسط المذكور لا وجود له فی الأعیان لأنه كلیّ و الكلیات بما هی كلیات أی معروضة للعموم و الاشتراك غیر موجودة فی الخارج فالموجود من الحركة المعینة هی الحصول فی حد معین و ذلك أمر آنیّ [22]، و لهذا ذهب جمع إلی أنّ الحركة حصولات متعاقبة فی حدود من المسافات متتالیة فیلزم تتالی الآنات و تشافع الحدود، و هو باطل، كیف و لو كان كذلك لم یكن كل واحد من تلك الحصولات كمالا أولیاً بل هو الكمال الثانی [23]، لأنّ الحركة هو السلوك إلی الحصول فی حد معین و الطلب له، لا أنه نفس ذلك الحصول، إذ طلب الشی ء لیس ذلك الشی ء بعینه و السلوك إلیه غیر الحصول فیه.

و الجواب [24]انّ الحركة بهذا المعنی و إن كان لها إبهام [25]بالقیاس إلی الحصولات الآنیة و الزمانیة [26]الّتی یعتبرها العقل إلاّأنها مع ذلك لها تعین من جهة تعین الموضوع و وحدة المسافة و وحدة الزمان و الفاعل المعین [27]و المبدء الخاص و المنتهی الخاص [28]، و هی أیضاً كما مرّ من الموجودات الضعیفة الوجود، فیكفیها من التعین هذا.

مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 603
القدر و إن كان فیها ضرب من الاشتراك [29]؛ فإنّ نسبة تلك الحصولات إلی معنی التوسط المستمر نسبة الجزئیات إلی الكلی و نسبتها إلی معنی القطع المتصل نسبة الأجزاء و الحدود إلی الكل [30].

السادس إنّ لقائل أن یقول [31]: الحركة إمّا مركبة من امور كل واحد منها غیر منقسم أصلا أو لیس كذلك، و الأول باطل كما بیّن فی مباحث الجسم و المقادیر، و الثانی أی كونها قابلة للقسمة أبداً فالأجزاء الفرضیة منها لایوجد بأسرها دفعة لأنها غیر قارّة، فلا محالة یوجد منها شی ء بعد شی ء؛ فالجزء الموجود منها إن لم یكن منقسماً فكذلك الّذی یحصل بعد انقضائه مقارناً له أیضاً أمر غیرمنقسم، فالحركة إذن مركّبة من امور غیرمنقسمة هذا خلف؛ و إن كان منقسماً كان بعضه قبل و بعضه بعد فلایكون كلّه حاصلا فلایكون ما فرضناه حاصلاً حاصلاً هذا خلف.

أقول: هذه الشبهة من الإمام الرازی و هی قریبة المأخذ مما سبق ذكره سؤالا و جواباً، و الغلط إنما نشأ من الذهول عن أنّ وجود الشی ء مطلقاً أعم من وجوده فی الآن، ففی هذه الشقوق نختار الشق الأخیر [32]و هو أنّ الموجود من كلّ جزء من الحركة.

مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 604
أمر منقسم بالقوة إلی أجزاء بعضها سابق و بعضها لاحق و هكذا بالغاً ما بلغ إلی حیث یقف العقل عن اعتبار التجزیة و القسمة [33].

السابع إنّ الاتصال بین الماضی من الحركة و المستقبل منه [34]اتصال بین موجود و معدوم.

و الجواب [35]إنّ الحركة و الزمان من الاُمور الضعیفة الوجود الّتی وجودها یشابك عدمها [36]و فعلیتها تقارن قوتها، و حدوثها عین زوالها، فكل جزء منها یستدعی عدم جزء آخر بل هو عدمه بعینه؛ فإنّ الحركة هی نفس زوال شی ء بعد شی ء و حدوث شی ء قبل شی ء [37]، و هذا النحو أیضاً ضرب من مطلق الوجود [38]كما أنّ للاضافات ضرباً.

مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 605
من الوجود، و فی وجود الحركة شكوك و شبه كثیرة و لها أجوبة لانطول الكلام بذكرها و نصرف عنان القلم إلی ما هو أهمّ من ذلك.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 606

[1] . یك دلیل می آورد كه چرا در اعیان وجود ندارد كه همین دلیل است و بعد دلیل دیگری می آورد كه چرا در اذهان وجود دارد، آنجا كه می گوید: «بل فی الذهن، و ذلك لأنّ. . . » .
[2] . اینكه حركت آتش گردان به صورت دایره دیده می شود دلیلش همین مطلب است.
[3] . بعد مرحوم آخوند از «حصول قائم» در عبارت شیخ این طور استفاده می كند كه شیخ نمی خواهد حركت قطعیه را به نحوی كه مورد نظر آخوند است نفی كند. كلمه ی «قائم» در انتهای این عبارت شیخ دوباره آمده است.
[4] . «لایكون قبله و لا بعده فیه» معنای درستی ندارد. عبارت صحیح این است: «لایكون قبل آن الوصول الی هذا الحد و لا بعده فیه» كه حاجی هم در منظومه چنین تعبیری دارد.
[5] . این عبارت هم درست نیست. عبارت صحیح این است: «بل یتغیر حدود المسافة بالفرض» . حدود مسافت است كه تغییر می كند كه این حدود، فرضی است.
[6] . ظرف این متحرك، «آن» است نه زمان.
[7] . این بحث اول، نقضی است.
[8] . مراد از «ماهیت» در اینجا معنای خاص ماهیت نیست تا گفته شود حركت كه ماهیت ندارد. مراد ماهیت به معنای اعم است.
[9] . گویی شما (شیخ) در مورد حركت، نحوه ی وجود دیگری را غیر از نحوه ی وجودِ امرِ متصل تدریجی فرض كرده اید و می گویید حركت آن نحوه ی وجود را ندارد.
[10] . این ایراد دیگری به شیخ است.
[11] . «محل زمان» یعنی معروض زمان.
[12] . عرض كردیم كه مرحوم آخوند این حرف را علی مذاق القوم می گوید و الاّ خودش آن را قبول ندارد.
[13] . می گوید این وجه، ممكن است مورد نظر شیخ باشد ولی وجه درستی نیست.
[14] . این بحثی است كه در آینده مطرح خواهند كرد كه فاعل متغیر، متغیر است و چون حركت عین تغیر است، فاعل آن نمی تواند ثابت باشد كه اشكال معروف ربط متغیر به ثابت پیش می آید كه اگر متغیرها به ثابتها منتهی می شود، رابط چیست كه بحثهای زیادی را به دنبال می آورد.
[15] . منظور از «غیر صحیح» این است كه باوركردنی نیست كه شیخ چنین سخنی را گفته باشد.
[16] . این كلمه ی «قائم» را كه شیخ دوبار آورده، معلوم می شود كه می خواسته است «وجود قار» را از حركت نفی كند نه «وجود غیر قار» را.
[17] . ظاهر عبارت مرحوم آخوند به گونه ای است كه انسان خیال می كند كه شیخ یكی را در شفا و دیگری را در جای دیگری گفته است، در حالی كه شیخ هر دو را در شفا منتها در دو مقاله گفته است.
[18] . چه «فی امر إعدامه» باشد و چه «فی امر أعدامه» ، غلط است. باید مثلاً «فی أمر عدمیته» یا «فی أمر عدمه» و یا «فی أمر أنه معدوم» باشد.
[19] . از خارج توضیح دادیم كه این، برهان برای اثبات زمان است.
[20] . مقصود از «محققة الوجود و محصلته» موجوداتی است كه در همه ی زمانها و یا برهه ای از زمان می توانند وجود داشته باشند.
[21] . یعنی وجود قائم و قار الذات را نفی می كند.
[22] . در اینجا مرحوم آخوند مصداق حركت توسطی را «حصول آنی» گرفته است كه درست است ولی در جواب، چنان كه از خارج توضیح دادیم، حصول آنی و حصول زمانی را با هم خلط كرده است.
[23] . اگر هر حصولی جدای از حصول دیگر باشد، حركت دیگر «طلب» نخواهد بود، بلكه مجموعی از وصولات خواهد بود. طلب، آن وقت است كه حركت، قطعی باشد و الاّ اگر یك شی ء را دائماً موجود و معدوم كنند و یا اگر یك شی ء یك آنْ در اینجا ساكن باشد و آنِ دیگر در جای دیگر ساكن باشد، اینها دیگر حركت نیست، چون می شود كمال ثانی.

دیگر كمال اول كه سلوك به سوی شی ء دیگر است نخواهیم داشت.
[24] . گفتیم كه ایراد وارد است و جواب مرحوم آخوند درست نیست.
[25] . یعنی كلیت.
[26] . قید «الزمانیه» را بی جهت در اینجا آورده است چنان كه توضیح دادیم.
[27] . حاجی در اینجا ایراد درستی می گیرد كه فاعل، تشخص دهنده ی به حركت نیست.
[28] . خلاصه اینكه مرحوم آخوند می گوید كه اگر از یك جهت كلی است از جهت دیگر متشخص است. این حرف عجیبی است. مگر می شود یك شی ء از یك جهت كلی باشد و از جهت دیگر متشخص. شما خودتان به دیگران آموخته اید كه كلی از آن جهت كه كلی است فقط در ذهن وجود دارد نه در خارج. آنچه شما می گویید مثل این است كه كسی بگوید شی ء واحد، در آنِ واحد هم وجود ذهنی دارد و هم وجود خارجی. مگر چنین چیزی می شود؟ مگر اینكه به قول حاجی بگوییم كه یك دلیل اقتضا می كند كه تشخص داشته باشد و دلیل دیگر اقتضا می كند كه كلی باشد و «اذا تعارضا تساقطا» ؛ این دو دلیل متعارض اند پس هیچ كدام اعتباری ندارد. البته مراد حاجی در اینجا آن تعارض و تساقطی نیست كه در اصول فقه می گویند، بلكه مراد این است كه چون این دو دلیل بر ضد یكدیگرند هیچ كدام برای ما اعتبار ندارند.
[29] . گفتیم كه این سخن درست نیست.
[30] . از خارج عرض كردیم كه اگر حصولات را «آنیه» بگیریم- كه درست نیست- نسبتش به حركت توسطی نسبت جزئی به كلی می شود ولی اگر حصولات را «زمانیه» بگیریم نسبت، نسبت جزئی به كلی و نیز جزء به كل می شود ولی این نسبت، نسبت به حركت قطعی است نه حركت توسطی.
[31] . گفتیم كه بهتر بود این طور گفته می شد كه «لقائل أن یقول» كه حركت قطعی وجود ندارد.
[32] . مستشكل خیال كرده است كه اگر یك شی ء بخواهد وجود داشته باشد باید در «آن» موجود باشد. ما می گوییم جزء حركت اصلاً در «آن» وجود ندارد تا این بحثها پیش بیاید، بلكه در زمان وجود دارد كه در مورد زمان این ایرادات وارد نیست.
[33] . اعتبار تجزیه ی عقل بالاخره محدود است ولی قابلیت تجزیه آن جزء، تا بی نهایت است.
[34] . «منها» صحیح است.
[35] . جواب این است كه مراد از معدوم چیست؟ اگر مراد، معدوم در «آن» است، ماضی هم در «آن» معدوم است. اما اگر سخن شما در مورد زمان است، ماضی در ماضی موجود است و مستقبل هم در مستقبل.
[36] . وجودش با عدم، شبكه تشكیل داده اند یعنی در درون یكدیگر فرو رفته اند.

همین طور است فعلیتش با قوه اش؛ یعنی فعلیتش جدا از قوه نیست. هر مرتبه ای را كه در نظر بگیریم، فعلیت است به اعتباری و قوه است به اعتباری دیگر و باز خودش به دو جزء تجزیه می شود. جزء اولش قوه است و جزء دومش فعلیت است. باز آن قوه تجزیه می شود به قوه و فعلیتی. این مطلبی است كه قبلاً گفته ایم و در آینده هم خواهیم گفت كه بنا بر این نظریه، ماده و صورت از یكدیگر جدایی ندارند. آنوقت فرق بین ماده و صورت یك فرق اعتباری می شود ولی نه اعتبار نیش غولی. یك شی ء به اعتباری فعلیت است و به اعتباری قوه است.

بوعلی و حتی خود مرحوم آخوند در برخی از كلماتش در باب هیولی و صورت این طور فكر می كنند- و قول معروف هم همین است- كه هیولای مادة المواد خودش جوهری مستقل است كه صورت عارض آن شده است. صورت كه از بین می رود هیولی باقی می ماند و صورت دیگری را می پذیرد. اما مطابق این نظر كه بعدها آن را توضیح خواهیم داد اصلاً هیولی و صورت دو وجهه از شی ء واحد هستند نه اینكه بتوان آنها را دو جوهر تلقی كرد.
[37] . حركت عین زوال است و عین حدوث؛ در حركت، زوال و حدوث عین یكدیگرند، نه اینكه یك جزءِ مجزّا زوال است و جزء مجزای دیگر حدوث. هر جزئی كه می گوییم حدوث است خودش نیمی زوال و نیمی حدوث است، و همان نیمْ حدوث باز نیمی حدوث و نیمی زوال است و آن نیم زوال هم نیمی حدوث و نیمی زوال است و این اعتبار تا بی نهایت ادامه دارد.
[38] . مكرراً گفتیم كه هرچیز كه می گوییم موجود است یعنی به نحو خاصِ خودش موجود است.
کليه حقوق برای پايگاه شهید مطهری محفوظ است