در
کتابخانه
بازدید : 744227تاریخ درج : 1391/03/21
Skip Navigation Links.
شناسه کتاب
Collapse <span class="HFormat">مرحله ی هفتم</span>مرحله ی هفتم
Expand <span class="HFormat">فصل 10: </span>حركت و سكون فصل 10: حركت و سكون
Expand <span class="HFormat">فصل 11: </span>تحقیق درباره ی چگونگی وجود حركت فصل 11: تحقیق درباره ی چگونگی وجود حركت
Expand <span class="HFormat">فصل 12: </span>اثبات محرك اول فصل 12: اثبات محرك اول
Expand <span class="HFormat">فصل 13: </span>پاسخ اشكالات مربوط به اصل نیازمندی متحرك به محرك فصل 13: پاسخ اشكالات مربوط به اصل نیازمندی متحرك به محرك
Expand <span class="HFormat">فصل 14: </span>تقسیمات قوه ی محركه و اثبات محرك عقلی فصل 14: تقسیمات قوه ی محركه و اثبات محرك عقلی
Expand <span class="HFormat">فصل 15</span>امر مفارق، فاعل مستقیم حركات در طبیعت نیست فصل 15امر مفارق، فاعل مستقیم حركات در طبیعت نیست
Expand <span class="HFormat">فصل 16: </span>هر حادثی مسبوق به قوه و ماده است فصل 16: هر حادثی مسبوق به قوه و ماده است
Expand <span class="HFormat">فصل 17: </span>تقدم فعل بر قوه فصل 17: تقدم فعل بر قوه
Expand <span class="HFormat">فصل 18: </span>آیا موضوع حركت جسم است؟ فصل 18: آیا موضوع حركت جسم است؟
Expand <span class="HFormat">فصل 19: </span>حكمت مشرقی فصل 19: حكمت مشرقی
Expand <span class="HFormat">فصل: 20</span>اثبات طبیعت برای متحرك و اینكه طبیعت مبدأ قریب همه حركات است فصل: 20اثبات طبیعت برای متحرك و اینكه طبیعت مبدأ قریب همه حركات است
Expand <span class="HFormat">فصل 21: </span>كیفیت ربط متغیر به ثابت فصل 21: كیفیت ربط متغیر به ثابت
Expand <span class="HFormat">فصل 22: </span>نسبت حركت با مقولات فصل 22: نسبت حركت با مقولات
Expand <span class="HFormat">فصل 23: </span>حركت در چه مقولاتی واقع می شود و در چه مقولاتی واقع نمی شود؟ فصل 23: حركت در چه مقولاتی واقع می شود و در چه مقولاتی واقع نمی شود؟
Expand <span class="HFormat">فصل 24</span>تحقیق در وقوع حركت در مقولات پنجگانه فصل 24تحقیق در وقوع حركت در مقولات پنجگانه
Expand <span class="HFormat">فصل 25: </span>تحقیق در حركت كمّی فصل 25: تحقیق در حركت كمّی
Expand <span class="HFormat">فصل 26: </span>براهین دیگر بر حركت جوهری فصل 26: براهین دیگر بر حركت جوهری
Expand <span class="HFormat">فصل 27: </span>رد استدلال شیخ و دیگران بر اینكه حدوث صور جوهری به سبب حركت نیست فصل 27: رد استدلال شیخ و دیگران بر اینكه حدوث صور جوهری به سبب حركت نیست
Expand <span class="HFormat">فصل 28: </span>تأكید بر حركت در جواهر طبیعی فصل 28: تأكید بر حركت در جواهر طبیعی
Expand <span class="HFormat">فصل 29: </span>ویژگیهای حركت وضعی مستدیرفصل 29: ویژگیهای حركت وضعی مستدیر
Collapse متن اسفار (همراه توضیحات استاد هنگام تدریس) متن اسفار (همراه توضیحات استاد هنگام تدریس)
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
 
اعلم أنّ السواد مثلا كما أومأنا إلیه من أول اشتداده إلی النهایة له هویة واحدة اتصالیة [1]، و له فی كل آن مفروض معنی نوعی آخر غیر ما له قبل و ما له.

مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 667
بعد [2]، إذ مراتب الاشتداد كمراتب السوادات و الحرارات أنواع متخالفة عند المشائین [3]. فعلی اعتراف القوم یلزم و یثبت هیهنا أحكام ثلاثة [4]: .

الأول: لمّا كان عند الاشتداد حصول أنواع بلانهایة موجودة بوجود واحد اتصالی، إذ المتصل الواحد له وجود واحد عندهم [5]، فقد ثبت و تحقق أنّ الوجود أمر متحقق فی الخارج غیر الماهیة، بمعنی أنّ الأصل فی المتحققیة هو الوجود، و الماهیة معنی كلی معقول من كل وجود منتزعة عنه، محمولة علیه، متحدة معه ضرباً من الاتحاد و لو كانت الماهیة موجودة و الوجود أمراً معقولا انتزاعیاً كما ذهب إلیه المتأخرون لزم فی صورة الاشتداد وجود أنواع بلا نهایة بالفعل متمایزة بعضها عن بعض محصورة بین حاصرین، و یلزم منه مفاسد تشافع الأجزاء الّتی لاتتجزی كما یظهر بالتأمل.

و الثانی: إنّ السواد لمّا ثبت أنّ له فی حالة اشتداده أو تضعّفه هویة واحدة شخصیة [6]ظهر أنها مع وحدتها و شخصیتها تندرج تحت أنواع كثیرة و تتبدل علیه معانی ذاتیة و فصول منطقیة حسب تبدل الوجود فی كمالیته أو نقصه، و هذا ضرب من الانقلاب و هو جائز، لأنّ الوجود هو الأصل و الماهیة تبع له كاتباع الظل للضوء [7] فلیجز مثله فی الجوهر [8].

و الثالث: إنّ هذا الوجود الاشتدادی مع وحدته و استمراره فهو وجود متجدد.

مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 668
منقسم [9]فی الوهم إلی سابق و لاحق [10]، و له أفراد بعضها زائل و بعضها حادث و بعضها آتٍ، و لكل من أبعاضه المتصلة حدوث فی وقت معین و عدم فی غیره، و لیس اشتماله علی أبعاضه كاشتمال المقادیر علی غیر المنقسمات عند القائلین بها لاستحالته، بل ذلك الوجود المستمر هو بعینه الوجود المتصل الغیرالقار، و هو بعینه أیضاً كل من تلك الأبعاض و الأفراد الآنیة [11]، فله وحدة ساریة فی الأعداد [12]لأنها جامعة لها بالقوة القریبة من الفعل. فإن قلنا إنه واحد صدقنا، و إن قلنا إنه متعدد صدقنا، و إن قلنا إنه باق من أول الاستحالة إلی غایتها صدقنا، و إن قلنا إنه حادث فی كل حین صدقنا؛ فما أعجب حال مثل هذا الوجود و تجدده فی كل آن، و الناس فی ذهول عن هذا مع أنّ حالهم بحسب الهویة مثل هذه الحال [13]و هم متجددون فی كل حین لأنّ إدراكه یحتاج إلی لطفِ قریحة و نور بصیرة [14]یری كون ما هو الباقی و ما هو.

مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 669
الزائل المتجدد واحداً بعینه. ولْنصرف العنان إلی إثبات الحركة فی الجوهر [15]تتمیماً لما سبق ذكره فیه.

فنقول: لمّا علمت أنّ الوجود الواحد قد یكون له شؤون و أطوار ذاتیة و له كمالیة و تنقص، و القائلون بالاشتداد الكیفی و الإزدیاد الكمی و مقابلیهما قائلون بأنّ الحركة الواحدة أمر شخصی فی مسافة شخصیة لموضوع شخصی، و استدلوا علیه بأنّ الكون فی الوسط الواقع من فاعل شخصی و قابل شخصی بین مبدء و منتهی معیّنین لیس كوناً مبهماً نوعیاً بل حالة شخصیة یتعین بفاعلها و قابلها و سایر ما یكتنفها، و كذا المرسوم منه [16]یكون واحداً متصلا لاجزء له بوصف الجزئیة و إنما له أجزاء و حدود بالقوة، فنقول: إذا جاز فی الكم و الكیف و أنواعهما كون أنواع بلانهایة بین طرفیها بالقوة مع كون الوجود المتجدد أمراً شخصیاً من باب الكم أو الكیف، فلیجزْ مثل ذلك فی الجوهر الصوری، فیمكن اشتداده و استكماله فی ذاته بحیث یكون وجود واحد شخصی مستمر متفاوت الحصول فی شخصیته و وحدته الجوهریة بحیث ینتزع منه معنی نوع آخر بالقوة فی كل آن یفرض [17].

و أمّا الذی ذكره الشیخ و غیره فی نفی الاشتداد الجوهری من قولهم: «لو وقعت حركة فی الجوهر و اشتداد و تضعّف و ازدیاد و تنقص، فإما أن یبقی نوعه فی وسط الاشتداد مثلا أو لایبقی؛ فإن كان یبقی نوعه فماتغیرت الصورة الجوهریة فی ذاتها بل إنما تغیرت فی عارض، فیكون استحالة لا تكوّنا، و إن كان الجوهر لایبقی مع الاشتداد مثلا فكان الاشتداد قد أحدث جوهراً آخر، و كذا فی كل آن یفرض للاشتداد یحدث جوهراً [18]آخر فیكون بین جوهر و جوهر آخر إمكان أنواع جواهر غیرمتناهیة بالفعل، و هذا محال فی الجوهر، و إنما جاز فی السواد و الحرارة حیث كان أمر موجود بالفعل أعنی الجسم، و أما فی الجوهر الجسمانی فلایصح هذا إذ.

مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 670
لایكون هناك أمر بالفعل حتی فرض فی الجوهر حركة» انتهی.

فاقول: فیه تحكّم و مغالطة نشأت من الخلط بین الماهیة و الوجود، و الاشتباه فی أخذ ما بالقوة مكان ما بالفعل. فانّ قولهم [19]: «إمّا أن یبقی نوعه فی وسط الاشتداد» ، إن ارید ببقائه وجوده بالشخص فنختار أنه باق علی الوجه الّذی مرّ، لأنّ الوجود المتصل التدریجی الواحد أمر واحد زمانی، و الاشتداد كمالیة فی ذلك الوجود، و التضعف بخلافها، و إن ارید به أنّ المعنی النوعی الّذی قد كان منتزعاً من وجوده أوّلا قد بقی وجوده الخاص به عند ما كان بالفعل بالصفة المذكورة الّتی له فی ذاته فنختار أنه غیرباق بتلك الصفة، و لایلزم منه حدوث جوهر آخر أی وجوده بل حدوث صفة اخری ذاتیة له [20]بالقوة القریبة من الفعل، و ذلك لأجل كمالیّته أو تنقّصه الوجودیین؛ فلا محالة یتبدل علیه صفات ذاتیة جوهریة، و لم یلزم منه وجود أنواع بلا نهایة بالفعل بل هناك وجود واحد شخصی متصل له حدود غیرمتناهیة بالقوة بحسب آنات مفروضة فی زمانه، ففیه وجود أنواع بلانهایة بالقوة و المعنی لا بالفعل و الوجود [21].

و لافرق بین حصول الاشتداد الكیفی المسمّی بالاستحالة و الكمّی المسمی بالنمو و بین حصول الاشتداد الجوهری المسمّی بالتكوّن [22]فی كون كل منهما استكمالا تدریجیاً و حركة كمالیة فی نحو وجود الشی ء، سواء كان ما فیه الحركة كماً أو كیفاً أو جوهراً. و دعوی الفرق بأنّ الأوّلیْن ممكنان و الآخر مستحیل تحكّم محض بلا حجة؛ فانّ الأصل فی كل شی ء هو وجوده و الماهیة تبع له كما مرّ مراراً.

و موضوع كلّ حركة و إن وجب أن یكون باقیاً بوجوده و تشخصه إلاّأنه یكفی [23].

مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 671
فی تشخص الموضوع الجسمانی أن یكون هناك مادة تتشخص بوجود صورة مّا و كیفیة مّا و كمیة مّا فیجوز له التبدّل فی خصوصیات كلّ منها [24]، أوَلاتری أنّ تبدّل الصورة علی مادة واحدة یكون وحدتها مستفادة من واحد بالعموم و هی صورة مّا، و واحد بالعدد و هو جوهر مفارق عقلی مما جوّزه الشیخ و غیره من الحكماء [25]؟ و صرّحوا بأنّ العقل غیرمنقبض عن استناد وجود المادة المستبقاة فی كل آن [26]إلی صورة اخری بدل الاُولی مع انحفاظ تشخّصها المستمر بصورة مّا لا بعینها و استناد كل صورة شخصیة بعینها إلی تلك المادة. فإذا جاز ذلك فی أصل الجسمیة و هی نوع- .

مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 672
أی الجسم بالمعنی الّذی [27]هو مادة غیرمحمولة و إن لم یكن كذلك بالمعنی الّذی یحمل علی الأجسام المتخالفة، إذ الجسمیة بهذا الاعتبار جنس- فلیجز مثل ذلك فی النوعیات الصوریة التی مادتها القریبة نفس الجسمیة الطبیعیة.

و بذلك ینحلّ إشكال الحركة فی مقولة الكم الّذی اضطرب المتأخرون فی حلّه حتی أنكرها صاحب الإشراق و متابعوه حیث قالوا إضافة مقدار إلی مقدار آخر یوجب انعدامه و كذا انفصال جزء مقداری عن المتصل یوجب انعدامه [28]، فالموضوع لهذه الحركة غیر باق.

و الشیخ الرئیس أیضاً استصعب ذلك واعترف بالعجز عن إثبات موضوع ثابت فی النبات بل فی الحیوان لهذه الحركة حیث قال فی بعض رسائله المكتوبة إلی بعض تلامیذه، و قد سئله عن هذه المسألة، بهذه العبارة: «أمّا الشی ء الثابت فی الحیوانات فلعله أقرب إلی البیان [29]، و لی فی الأصول المشرقیة خوض عظیم فی التشكیك ثم فی الكشف، و أما فی النبات فالبیان أصعب، و إذا لم یكن ثابت كان تمیزه لیس بالنوع فیكون بالعدد، ثم كیف یكون بالعدد إذا كان استمراره فی مقابل الثبات غیرمتناهی القسمة بالقوة [30]و لیس قطعٌ أولی من قطع [31]، فكیف یكون عدد غیرمتناه متجدداً فی زمان محصور. لعل العنصر هو الثابت ثم كیف یكون ثابتاً و لیس الكم یتجدد علی.

مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 673
عنصر بل یرد عنصر علی عنصر [32]بالتغذیة. فلعل الصورة الواحدة یكون لها أن یكتسیها مادة و أكثر منها، و كیف یصحّ هذا و الصورة الواحدة معینة لمادة واحدة. و لعل [33]الصورة الواحدة محفوظة فی مادة واحدة اُولی یثبت إلی آخر مدة بقاء الشخص، و كیف یكون هذا و أجزاء النامی تتزاید علی السواء فیصیر كل واحد من المتشابهة الأجزاء أكثر مما كان، و القوة [34]ساریة فی الجمیع لیس قوة البعض أولی من أن یكون الصّورة الأصلیة دون قوة البعض الآخر. فلعل قوة السابق وجوداً هو الأصل المحفوظ لكن نسبتها إلی السابق كنسبة الاخری إلی اللاحق. فلعل [35]النبات الواحد بالظن لیس واحداً بالعدد فی الحقیقة بل كل جزء ورد دفعة هو آخر بالشّخص متصل [36]بالأول؛ أو لعل [37]الأول هو الأصل یفیض منه التالی شبیهاً به، فإذا بطل الأصل بطل ذلك من غیر انعكاس. و لعلّ هذا یصح فی الحیوان أو أكثر الحیوان و لا یصح فی النبات [38]، لأنها لا تنقسم إلی أجزاء، كل واحد منها قد یستقل فی.

مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 674
نفسه [39]؛ أو لعلّ [40]للحیوان و النبات أصلا غیر مخالط [41]، لكن هذا مخالف للرأی الّذی یظهر منا؛ أو لعلّ المتشابه بحسب الحس غیرمتشابه فی الحقیقة، و الجوهر الأول ینقسم فی الحوادث من بعد انقساماً لایعدمه مع ذلك اتصالا و فیه المبدء الأصلی؛ أو لعل النبات لا واحد فیها بالشخص مطلقاً إلاّزمان الوقوف الّذی لابدّ منه. فهذه أشراك و حبائل إذا حام حوالیها العقل و فرّع علیها و نظر فی أعطافها رجوت أن یجد من اللّه مَخلصاً إلی جانب الحقّ. و أما ما علیه الجمهور من أهل النظر فلیجتهد [42]كما عنینا فی أن یتعاون علی درك الحق فی هذا و لا ییأس من روح اللّه» ، انتهی كلامه.

فعلم من ذلك أنه متحیر فی هذه المسألة، ثم كتب إلیه ذلك التلمیذ أو غیره: «إن أنعم الشیخ أدام اللّه علوه باتمام الكلام فی اثبات شی ء ثابت فی سائر الحیوانات سوی الإنسان و فی النبات كانت المنة أعظم» . فكتب فی جوابه: «إن قدرت» . انتهی. فعلم أن ذلك أمر تحقیقه غیرمقدور علیه للشیخ قدس سرّه.

و وجه الانحلال أنّ موضوع هذه الحركة هو الجسم المتشخص لاالمقدار المتشخص، و تشخص الجسم یلزمه مقدارمّا فی جملة ما یقع من حدّ إلی حدّ كما قالته الأطباء فی عرْض المزاج الشخصی [43]، و الحركة واقعة فی خصوصیات المقادیر.

مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 675
و مراتبها، فما هو الباقی من أول الحركة إلی آخرها غیر ما هو المتبدل، و الفصل و الوصل لا یُعدمان إلاّالمقدار المتصل المأخوذ بلامادة طبیعیة بحسب الوهم أو الجسمیة المجردة عن الزوائد الصوریة، لأنّ وجودها الشخصی بما هی جسمیة فقط یقتضی مقداراً معیناً، و أما الجسم الطبیعی النوعی المتقوم من الجسمیة و صورة اخری ینحفظ نوعه بالصورة المعینة المنوعة التی هی مبدء الفصل الأخیر له مع جسمیة مّا التی بإزاء جنسه القریب [44]، و الجنس یعتبر مبهماً و الفصل محصّلا، فتبدل آحاد الجنس و المادة لا یقدح فی بقاء الموضوع مادامت الصورة باقیة. و قولهم انضمام شی ء مقداری إلی شی ء مقداری یوجب ابطاله إنما یصح فیما لكل واحد وجود بالفعل فاضیف أحدهما إلی الآخر [45]، و غیرصحیح إذا كانا بالقوة إضافة تدریجیة [46].

مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 676

[1] . این همان هویت قطعیه ی سواد است، زیرا گفتیم حركت قطعی هویت اتصالی دارد و قهراً مافیه الحركه هم كه وجواً عین حركت است هویتی اتصالی دارد.
[2] . یعنی این نوعی تكامل انواع است ولی نه به معنایی كه امروزه می گویند كه در طول صدها هزار و یا میلیونها سال نوعی به نوع دیگر تبدیل می شود بلكه اینها می گویند آناً فآناً نوع عوض می شود و انواع لغزان هستند.
[3] . اشراقیون چون به تشكیك در ماهیت قائل هستند چنین چیزی نمی گویند.
[4] . چنان كه گفتیم هر سه مطلب از مطالب لطیف مرحوم آخوند است.
[5] . مراد از «عندهم» این نیست كه ما قبول نداریم بلكه مراد این است كه خودشان هم این مطلب را قبول دارند.
[6] . ملاك این هویت واحد شخصی همان وجود است.
[7] . این گونه تشبیهات قهراً ضعیف است.
[8] . پس معلوم شد كه در حركات اشتدادی عرضی ما دائماً انقلاب ذات داریم. پس با تحلیلی كه از این حركات كردیم سنگ بزرگی را از راه اثبات حركت جوهری برداشتیم زیرا انقلاب ذات تنها در حركت جوهری نیست.
[9] . یعنی یك وجود جامع متناقضات است ولی در واقع تناقضی در كار نیست. ما این مطلب را در مقاله ی «اصل تضاد در فلسفه ی اسلامی» گفته ایم و بعد توضیح می دهیم كه در باب حركت همیشه یك نوع شبه تناقض و شبه تضاد وجود دارد. در باب حركت، شی ء هم موجود است و هم معدوم، هم واحد است و هم كثیر، هم مستمر البقاء است و هم دائم الزوال. این شبه تناقض است نه آن تناقضی كه منطق آن را محال می داند. در فلسفه های جدید به این شبه تناقضها كه برخورد كرده اند نتوانسته اند درك كنند كه اینها شبه تناقض است نه تناقض واقعی و لذا سروصدا راه انداخته اند كه بنا بر آنچه كه در باب حركت كشف كرده اند اصلاً اجتماع نقیضین محال نیست و لذا منطق ارسطویی از اساس غلط است.

مطلب مرحوم آخوند می رساند كه ایشان به آنچه در فلسفه های جدید در باب حركت مطرح است رسیده و بدون آنكه استنتاج غلط آنها را بكند تحلیلی عالی ارائه داده است.

ایشان بعداً تصریح می كند- و در گذشته هم گفتیم- كه حركت اتحاد قوه و فعل است، اتحاد وجود و عدم است، اتحاد وحدت و كثرت است، اتحاد استمرار و زوال است و همه ی اینها نوعی از جمع است كه با آنچه منطق محال می داند فرق دارد.
[10] . اگر شی ء از حیث واحد، هم واحد باشد و هم كثیر، اشكال دارد ولی از دو حیث، شی ء می تواند هم واحد باشد و هم كثیر.
[11] . پس وجود حركت قطعی عیناً وجود حركت توسطی است. پس دو وجود نیست بلكه دو اعتبار است از یك وجود.
[12] . یعنی وحدت ساری در كثرت دارد.
[13] . یعنی با اینكه مردم خودشان در متن آن واقعند.
[14] . تنها فكر بلند و استعداد عالی كافی نیست بلكه یك دل روشن هم می خواهد و الاّ بوعلی هم فكر بلند داشت آنهم بلندتر از همه. لطف قریحه و نور بصیرت هر دو لازم است. قبلاً گفتیم كه فلسفه ی مرحوم آخوند بر اساس فكر و ذوق هردو است.
[15] . گفتیم مرحوم آخوند فعلاً در مقام رفع موانع است نه اثبات به معنای اقامه ی برهان.
[16] . «المرسوم منه» یعنی آن امر ذهنی، چون آنها حركت قطعی را امر ذهنی می دانستند.
[17] . ممكن است جواب دهند كه ما ملاك وحدت در حركات عرضی اشتدادی را موضوع می دانیم نه وجود. مرحوم آخوند به این نكته توجه دارد و بعد خواهد گفت كه موضوع نمی تواند حافظ انواع غیرمتناهی باشد، بلكه باید وجود واحدی منشأ انتزاع این انواع باشد.
[18] . در برخی نسخه ها به جای «یُحدث جوهراً» ، «یَحدث جوهرٌ» آمده است كه سلیس تر است. در صورت اول، فاعل، «الاشتداد» است.
[19] . اینكه به جای «قوله» ، «قولهم» می گوید برای این است كه حرف شیخ را دیگران هم گفته اند.
[20] . مراد از «صفة اخری ذاتیة له» ماهیت است.
[21] . در چند جلسه ی قبل عرض كردیم كه قدما چنین تصور می كردند كه در حركات عرضی، انواع اعراض، غیرمتناهی و بالقوه هستند و ملاك وحدت آنها موضوعشان است. گفتیم اتفاقاً در آنجا هم ملاك وحدت، وجود است. موضوع نمی تواند ملاك وحدت باشد؛ ملاك وحدتِ اعراض وحدت وجود عرض است؛ وجود، واحد است و ماهیت كثیر.
[22] . این را «تكوّن» نمی گویند زیرا تكوّن در كون و فساد است.
[23] . گفتیم اگر مرحوم آخوند این طور می گفت كه «و إن وجب أن یكون لكل حركة موضوع الاّ أنه یكفی [هیهنا التحلیل بالقابل و المقبول ] » (یعنی اگرچه برای هر حركتی موضوع لازم است ولی همین كه حركت در اینجا به قابل و مقبول تحلیل می شود كفایت می كند) درست تر بود، به این معنا كه با آخرین حرف ایشان بیشتر منطبق بود. در اینجا مرحوم آخوند هنوز درگیر حركت توسطی است و معتقد است كه حركت توسطی یك واقعیتی است و باقی است و لذا اصرار دارد بگوید كه یك امر باقی در اینجا هست.
[24] . یك نتیجه در اینجا ذكر كنیم. تفاوت بیانی كه ما كردیم- كه متكی بر آخرین نظر خود مرحوم آخوند بود- و بیان آقای طباطبایی این می شود كه آقای طباطبایی در باب موضوع تكیه شان روی این است كه نیاز به موضوع از آن جهت است كه ما فیه الحركه عرض است و در حركت جوهری كه مافیه الحركه عرض نیست اصلاً نیازی به موضوع نداریم. پس ایرادشان به مرحوم آخوند این است كه اصلاً چرا در اینجا ملتزم به موضوع می شوید و در پی تعیین موضوع هستید؟ من عرض كردم كه مرحوم آخوند نیاز به موضوع را از آن جهت قائل است كه در هر حركتی باید ماده ی قابل داشته باشیم. همچنین عرض كردم كه اگر آخرین حرف مرحوم آخوند را در نظر بگیریم باید این طور بگوییم كه ما نیاز به موضوع داریم ولی چه لزومی دارد كه آن موضوع از ابتدا تا انتهای حركت باقی باشد؟ هر مرتبه، موضوع مرتبه ی دیگر است و در سرتاسر حركت، جمیع مراتب آن، هم موضوع است و هم مافیه الحركه. پس نیاز به موضوع داریم ولی نیاز به موضوع ثابت و باقی نداریم. آن برهانی هم كه می گفت حركت نیازمند به ماده ی قابل است، همین قدر می گفت «ماده ی قابل» ؛ نمی گفت حركت نیازمند به «ماده ی قابل باقی» است. پس اگر بخواهیم مطابق آخرین حرف مرحوم آخوند مطلب را بیان كنیم باید این طور بگوییم.

اما در اینجا چون مرحوم آخوند درگیر حركت توسطی است می گوید موضوع از ابتدا تا انتهای حركت باقی است.

پس بیانی كه ما [با توجه به آخرین نظر مرحوم آخوند] كردیم و بیان مرحوم آخوند در اینجا كه مبتنی بر حركت توسطی است از این جهت وحدت دارند كه هر حركتی نیازمند به موضوع است و از این جهت اختلاف دارند كه بیان ما می گوید لزومی ندارد كه موضوع را امری باقی در سرتاسر حركت بدانیم و بیان مرحوم آخوند در اینجا می گوید موضوع در سرتاسر حركت باقی است و این مطلب را به اعتبار حركت توسطی می گوید.
[25] . اگر به عنوان مثال آب تبدیل به هوا می شود وحدت هیولی محفوظ است به صورةٌ مّا و اینجاست كه مثال به عمود خیمه می زنند.
[26] . «فی كل آنٍ» متعلق به «استناد» است نه «المستبقاة» .
[27] . در اینجا مرحوم آخوند مطلبی كه مكرر در كتب حكما از جمله اسفار آمده ذكر می كند و آن این است كه جسم دو اعتبار دارد: به یك اعتبار نوع است و به اعتبار دیگر جنس.

بحث ما در اینجا در مورد جسم به اعتبار نوعیت است.
[28] . شیخ اشراق مدعی است كه وقتی مقداری به مقدار اول اضافه می شود، مقدار اول به كلی معدوم می شود نه اینكه بر حجم مقدار اول افزوده می شود. به عقیده ی شیخ اشراق وقتی یك جسم نامی رشد می كند هر مقدار جدید كه حاصل می شود مقدار اول معدوم می شود. پس اصلاً حركت نیست زیرا دائماً مقدار جدید می آید و مقدار اول معدوم می شود، نه اینكه شی ء افزایش مقداری پیدا می كند.
[29] . اگرچه شیخ در اغلب كلماتش نفس حیوان را مادی می داند ولی در برخی بیانات خود قوه ی خیال را مجرد و نفس حیوان را ثابت دانسته است. بنابراین در حیوان فرض امر باقی اخف المؤونه است.
[30] . همان طور كه حاجی در حاشیه گفته است می خواهد بگوید این «بالقوه» باید بالفعل باشد. اگر موضوعی در كار بود باید بالقوه می بود ولی حال كه موضوعی نیست كه حافظ وحدت باشد باید بالفعل باشد.
[31] . یعنی هیچ مرتبه ای اولی از مرتبه ی دیگر نیست.
[32] . «عنصر علی عنصر» غلط است و «علی عنصر عنصر» صحیح است.
[33] . این احتمال در ضمن درس توضیح داده شد.
[34] . یعنی صورت نوعیه.
[35] . این حرف امروزیهاست. این احتمال می گوید اصلاً اشتباه می كنید كه نبات را یك شی ء متصل واحد می دانید. نبات در واقع اشیاء متعدد و متكثری است كه در كنار یكدیگر قرار گرفته اند مثل نظریه ای كه امروزه درباره ی سلولها می گویند. ولی این نظر با مبانی قدما كه هر جسمی را چه جماد، چه نبات و چه حیوان متصل واحد می دانند جور در نمی آید. شیخ همین قدر احتمال داده و رد شده است و البته رد هم نكرده است.
[36] . همان طور كه حاجی در حاشیه می گوید «متصل» در اینجا به معنای این است كه در كنار یكدیگر قرار گرفته اند.
[37] . این احتمال می گوید ماده ی اول و صورت اول اصل است و از این ماده ی اول و صورت اول صورت دوم افاضه می شود. صورت دوم وابسته به صورت اول هست ولی صورت اول وابسته به صورت دوم نیست. اگر صورت اول باطل شود صورت دوم هم باطل می شود ولی عكس آن صحیح نیست. مثلاً بگوییم جوهر نفس كه پیدا می شود صور دیگر به منزله ی قوای نفس هستند. اگر جوهر نفس باطل شود قوای نفس باطل می شوند ولی اگر قوا باطل شوند جوهر نفس باطل نمی شود.
[38] . به عقیده ی قدما بدن حیوانات دارای اجزای اصلی و فرعی است و بقای حیوان بستگی به اجزای اصلی دارد ولی در نبات چنین نیست كه برخی اجزاء اصلی باشند و برخی فرعی.
[39] . شیخ نمی گوید كه به شكل غیرمستقلند بلكه همه ی اجزای نبات می توانند به شكل مستقل وجود داشته باشند و همه به منزله ی اجزای اصلی هستند. مثلاً می شود از همه ی اجزاء قلمه زد.
[40] . این نظر اشراقیون است كه قائل به مُثل هستند. می گویند هر نوعی یك رب النوع دارد كه حافظ وحدت آن است. شیخ می گوید ما این حرف را در جای دیگری ابطال كرده ایم.
[41] . «غیر مخالط» یعنی مجرد.
[42] . در برخی نسخ «فلیجتهد جماعتنا» آمده است یعنی جماعت ما فلاسفه.
[43] . حكما در مورد مزاج می گویند مزاج در عرْض عریض مزاج است. حیات قائم به این است كه مزاج محفوظ باشد ولی مزاج در یك عرض عریض محفوظ است. مقصود از مزاج حالت متوسطی است كه از تركیب طبایع و عناصر پیدا می شود. طبایع عبارت است از حرارت، برودت، رطوبت و یبوست. مزاج به طبایع و عناصر نیاز دارد، اما به چه میزان؟ هركدام از طبایع و عناصر می توانند در حدود معینی نوسان كنند كه اگر خارج از این حد برود حیات به خطر می افتد. مثل فشار خون در پزشكی امروز كه باید از حدود معینی كمتر یا بیشتر نباشد.

مزاج كه قدما می گویند، یك كیفیت متوسط است. همیشه حیات با یك مزاج یعنی كیفیت متوسط وجود دارد. كیفیت متوسط چیست؟ مزاجٌ مّا. در میان مراتب مزاج، مزاجٌ مّایی باید وجود داشته باشد.
[44] . این یك مطلب بسیار شیرین و عالی است كه در فصل بعد می آید و عرض كردیم كه مرحوم آخوند از این بحث در باب معاد هم نتیجه گیری می كند.
[45] . مثل اینكه مقداری آب را روی مقدار دیگری آب بریزیم.
[46] . مثل نمو و نیز تخلخل.
کليه حقوق برای پايگاه شهید مطهری محفوظ است