در
کتابخانه
بازدید : 744123تاریخ درج : 1391/03/21
Skip Navigation Links.
شناسه کتاب
Collapse <span class="HFormat">مرحله ی هفتم</span>مرحله ی هفتم
Expand <span class="HFormat">فصل 10: </span>حركت و سكون فصل 10: حركت و سكون
Expand <span class="HFormat">فصل 11: </span>تحقیق درباره ی چگونگی وجود حركت فصل 11: تحقیق درباره ی چگونگی وجود حركت
Expand <span class="HFormat">فصل 12: </span>اثبات محرك اول فصل 12: اثبات محرك اول
Expand <span class="HFormat">فصل 13: </span>پاسخ اشكالات مربوط به اصل نیازمندی متحرك به محرك فصل 13: پاسخ اشكالات مربوط به اصل نیازمندی متحرك به محرك
Expand <span class="HFormat">فصل 14: </span>تقسیمات قوه ی محركه و اثبات محرك عقلی فصل 14: تقسیمات قوه ی محركه و اثبات محرك عقلی
Expand <span class="HFormat">فصل 15</span>امر مفارق، فاعل مستقیم حركات در طبیعت نیست فصل 15امر مفارق، فاعل مستقیم حركات در طبیعت نیست
Expand <span class="HFormat">فصل 16: </span>هر حادثی مسبوق به قوه و ماده است فصل 16: هر حادثی مسبوق به قوه و ماده است
Expand <span class="HFormat">فصل 17: </span>تقدم فعل بر قوه فصل 17: تقدم فعل بر قوه
Expand <span class="HFormat">فصل 18: </span>آیا موضوع حركت جسم است؟ فصل 18: آیا موضوع حركت جسم است؟
Expand <span class="HFormat">فصل 19: </span>حكمت مشرقی فصل 19: حكمت مشرقی
Expand <span class="HFormat">فصل: 20</span>اثبات طبیعت برای متحرك و اینكه طبیعت مبدأ قریب همه حركات است فصل: 20اثبات طبیعت برای متحرك و اینكه طبیعت مبدأ قریب همه حركات است
Expand <span class="HFormat">فصل 21: </span>كیفیت ربط متغیر به ثابت فصل 21: كیفیت ربط متغیر به ثابت
Expand <span class="HFormat">فصل 22: </span>نسبت حركت با مقولات فصل 22: نسبت حركت با مقولات
Expand <span class="HFormat">فصل 23: </span>حركت در چه مقولاتی واقع می شود و در چه مقولاتی واقع نمی شود؟ فصل 23: حركت در چه مقولاتی واقع می شود و در چه مقولاتی واقع نمی شود؟
Expand <span class="HFormat">فصل 24</span>تحقیق در وقوع حركت در مقولات پنجگانه فصل 24تحقیق در وقوع حركت در مقولات پنجگانه
Expand <span class="HFormat">فصل 25: </span>تحقیق در حركت كمّی فصل 25: تحقیق در حركت كمّی
Expand <span class="HFormat">فصل 26: </span>براهین دیگر بر حركت جوهری فصل 26: براهین دیگر بر حركت جوهری
Expand <span class="HFormat">فصل 27: </span>رد استدلال شیخ و دیگران بر اینكه حدوث صور جوهری به سبب حركت نیست فصل 27: رد استدلال شیخ و دیگران بر اینكه حدوث صور جوهری به سبب حركت نیست
Expand <span class="HFormat">فصل 28: </span>تأكید بر حركت در جواهر طبیعی فصل 28: تأكید بر حركت در جواهر طبیعی
Expand <span class="HFormat">فصل 29: </span>ویژگیهای حركت وضعی مستدیرفصل 29: ویژگیهای حركت وضعی مستدیر
Collapse متن اسفار (همراه توضیحات استاد هنگام تدریس) متن اسفار (همراه توضیحات استاد هنگام تدریس)
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
 
فی نسبة الحركة الی المقولات.

إذا قلنا حركة فی مقولة كذا [1]احتمل وجوهاً أربعة. أحدها: إنّ المقولة موضوع حقیقی لها. و الثانی: إنّ الموضوع و إن كان هو الجوهر و لكن بتوسط تلك المقولة [2]. الثالث:

إنّ المقولة جنس لها. الرابع: إنّ الجوهر یتبدل و یتغیر من نوع تلك المقولة إلی نوع أو من صنف إلی صنف آخر تبدلاً و تغیراً علی التدریج، و الحق هو هذا القسم الأخیر دون البواقی.

أما الأول فنقول: التسود لیس هو أنّ ذات السواد یشتد فإنّ ذات السواد إن بقیت بعینها و لم یحدث فیها صفة فلم یشتد بل هی كما كانت، و إن حدثت فیه صفة زائدة و ذاته باقیة كما كانت فلایكون التبدل فی ذات السواد بل فی صفاته- و صفاته غیر ذاته.

مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 654
- و قد فرضنا التبدل فی ذاته هذا خلف [3]. و إن لم یبق ذاته عند الاشتداد فهو لم یشتد بل عدم و حدث سواد آخر و هذا لیس بحركة. فعلم أنّ موضوع هذه الحركة محل السواد لانفسه، و الاشتداد یخرجه من نوع إلی نوع أو من صنف إلی صنف، فله فی كل نوع آخر أو صنف آخر.

و كذا الحركة فی المقدار [4]فإنّ الشی ء إذا تزاید مقداره فإمّا أن یكون هناك مقدار واحد باق فی جمیع زمان الحركة أو لایكون. فإن كان فالزیادة إما أن تداخَلُه [5]أو تنضم إلیه من خارج. الأول باطل لاستحالة التداخل و لأنّه علی فرض ذلك لم یزد المقدار علی ما كان و كلامنا فیه، و الثانی أیضاً باطل لأنّ ذلك كاتصال خط بخط مازاد شی ء منهما و لا المجموع علی ما كان أولاً و إن كان المقدار الأول لایبقی عند الزیادة فلا یكون هو موضوع بل محله أعنی الهیولی فقط أو مع مقدارمّا علی العموم [6] كما هو التحقیق عندنا، فهناك مقادیر متعاظمة متتالیة علی الجسم بلا نهایة بالقوّة.

واعلم أنّ الإمام الرازی لمّا نظر فی قولهم «إنّ التسود یخرج سواداً من نوعه» زعم أنّ معناه أنّه یخرجه إلی غیرالسواد [7]، و لأجل ذلك قال فی بعض تصانیفه: «إنّ اشتداد السواد یخرجه من نوعه و یكون للموضوع فی كلّ آن كیفیّة بسیطة واحدة، لكن الناس یسمون جمیع الحدود المقاربة من السواد سواداً و جمیعَ الحدود المقاربة.

مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 655
من البیاض بیاضاً، و السواد المطلق فی الحقیقة واحد و هو طرف خفی، و البیاض كذلك و المتوسط كالممتزج لكن یعرض لما یقرب من أحد الطرفین أن ینسب إلیه، و الحس لایمیز فیظن أنها نوع واحد» ، انتهی ما ذكره. و قد صوّبه بقوله «هذا كله حقّ و صواب، لكن یجب طرد القول به فی الحركة المقداریة» .

أقول: فساده ممّا لایخفی علی من له اطلاع علی هذه المباحث، و لست أدری أیّ حدّ من حدود السواد سواد عنده و البواقی كلّها غیرسواد، مع أنّ كل واحد من تلك الحدود یوجد بالفعل عند الثبات و السكون و إذا لم یكن سواد فأیّ شی ء كان؟ .

ثمّ اعترض علی قولهم: «إنّ للمتحرك فی المقدار فی كل آن مقداراً آخر بحیث لایوجد مقدار واحد منهما فی زمانین و إلاّلم تكن الحركة فیه» بأنّه یلزم علیهم القول بتتالی الآنات. قال: «و الّذی وجدنا فی التعلیقات جواباً عن ذلك من أنّ تلك الأنواع بالقوّة، فیه نظر لأنّ الأنواع إن لم یكن لها وجود فی الخارج لم یكن لحركة الجسم فی كیفیة واحدة وجود فی الخارج؛ فالجسم لایكون متحركاً بل یكون ممكناً أن یتحرك و إن كانت موجودة بالفعل، و قد دل الدلیل علی تخالفها بالنوع و أنّ كلا منها لا یوجد فی غیر آن و هی متتالیة لا یتخلّلها زمان یلزم ما ذكرناه [8]، و الّتی هذا شأنها كیف یقال إنّ وجودها بالقوّة. بل هذا الشك یستدعی حلا أصفی و أشفی من هذا الكلام و سیكون لنا إلیه عود عنقریب» انتهی.

أقول: إنّ الموجود من السواد مثلاً فی أثناء الحركة أمر وحدانی متوسط بین الحدود و ذلك مستمر [9]، و له فرد زمانی متصل تدریجی منطبق علی زمان الحركة، و لها أفراد آنیة وجودها بالقوة القریبة من الفعل و الوجود [10]و قد علمت أنّه متقدم علی.

مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 656
الماهیة فهیهنا لمطلق السواد [11]وجود بالفعل لكن هذا الوجود بحیث یصح أن ینتزع العقل منه فی كل آن نوعاً آخر من السوادات الموجودة بوجودات متمایزة آنیّة، و لا فساد فی ذلك بل هذا الوجود للسواد أقوی من الوجودات الآنیة حیث یكون مصداقاً لأنواع كثیرة، و هذا كما أنّ وجود الحیوان أقوی من وجود النبات لأنّه مع وحدته یكون مصداقاً لجمیع المعانی الموجودة فی النبات و الموجودة فیه الّتی كلٌ منها یوجد علی حدة فی موضوع آخر، و هكذا حكم الشدید من السواد حیث یوجد فیه كلّ ما یوجد فی السوادات الضعیفة من المعانی بالقوّة، و كذا المقدار العظیم هذا حكمه، و معنی بالقوة و بالفعل هیهنا یرجع إلی الجمع و التفصیل.

ثمّ إنّ الحل الذی اعتمد علیه فی هذا المقام انّ للسواد فی اشتداده تبدلات دفعیة للموضوع كلٌّ منها یبقی زماناً قلیلاً لایدرك بالحس بقاؤه لصغر زمانه فیظنّ أنّ له فی كل آن فرداً آخر، و هكذا فی الكم، و بالجملة لابدّ عنده من القول بنفی الحركة بالحقیقة فی هاتین المقولتین [12].

مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 657
أقول: و هذا ممّا لافائدة فیه لدفع الإشكال المذكور، لأنّ مثله یرد علی وقوع الحركة فی الأین و فی الوضع أیضاً إلاّأن یرتكب فیه وجود الطفرة الّتی یكذّبها الحس أیضاً فالمصیر إلی ما ذكرناه فقد ظهر بطلان القسم الأوّل.

و أمّا بطلان القسم الثانی فهو أیضاً یعلم مما ذكر لأنّه إذا لم یجز كون شی ء موضوعاً لعارض لم یجز كونه واسطة فی العروض إلاّأن یعنی بكونه واسطة معنی آخر، و هو كون الطبیعة المطلقة باعتبار وحدة مّا، أیّ وحدة كانت، واسطة بینها و بین الموضوع كما ذكر فی الحركة المقداریه.

و أما القسم الثالث و هو كون المقولة جنساً لهذا [13]فقد ذهب إلیه بعض فزعموا بأنّ الأین منه قار و منه غیرقار و هو الحركة المكانیة، و الكیف منه قارٌ و منه سیال و هو الاستحالة، والكم منه قارٌ و منه سیال و هو النموّ و الذبول [14]فالسیال من كلّ جنس هو الحركة، و هذا غیرصحیح [15]بل الحق أن الحركة تجدد الأمر لا الأمر المتجدد كما أنّ السكون قرار الشی ء لا الشی ء القار؛ لكن هیهنا شی ء [16]و هو أنّ ثبوت الحركة للفرد المتجدد السیال [17]لیس كعروض العرض للموضوع المتقوم بنفسه لا بمایحلّه بل هی من العوارض التحلیلیة- و العوارض التحلیلیة نسبتها إلی المعروض نسبة الفصل إلی الجنس [18]- و كذا الكلام فی نسبة السكون إلی الفرد القار. فإذا تقرر هذا فالقول بأنّ.

مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 658
الكیف منه فرد قار و منه فرد سیال حق و صواب [19]، و أنّ [20]الكیف السیال حركة بمعنی أنّ ما به الحركة عین وجوده لا أمر زائد علیه أیضاً غیربعید [21].

ثمّ إنّ هؤلاء اختلفوا فمنهم من جعل المخالفة بالسیلان و الثبات مخالفة نوعیة محتجین بأنّ السیالیّة داخلة فی ماهیة السیال فیكون فی ماهیته مخالفاً لما لیس بسیال.

و منهم من جعلها مخالفة بالعوارض لأنّه كزیادة خط علی خط، و الحجتان كلتاهما باطلتان.

أمّا الأولی فیرد علیه أنّ البیاض داخل فی حقیقة الأبیض مع أنّ امتیاز الأبیض عن الأسود قد لایكون بالفصل المنوع، و هذا غیروارد علی ما احتججنا به. و أمّا الثانیة فیرد علیها أنه لیس كل زیادة غیرمنوّع كزیادة الفصول و كزیادة الآحاد فی العدد فإنها زوائد منوّعة، لكن یجب أن یعلم كیفیة زیادة الفصول و امتیازها عن زیادة الخواص الممیّزة غیرالمنوّعة، و إذا بطلت الأقسام الثلاثة فتحقق الرابع و هو أنّ المعنی بوقوع الحركة فی مقولة أن یكون الموضوع [22]متغیراً من نوع إلی نوع أو من صنف إلی صنف [23]تدریجیاً لا دفعیاً.

مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 659

[1] . گفتیم ممكن است كسی بگوید چه لزومی دارد كه ما در اینجا كلمه ی «فی» را به كار ببریم؟ لفظ «فی» در اینجا خصوصیتی ندارد؛ می خواهیم معنای اینكه حركت را به مقوله نسبت می دهیم- حال با هر لفظی و هر حرف جرّی كه باشد- روشن كنیم.
[2] . گفتیم كه چون واسطه در اینجا واسطه ی در عروض است قول دوم همان قول اول است و تنها یك نسبت دادن مجازی به آن اضافه شده است.
[3] . اینجا بود كه گفتیم شق دیگری می توان فرض كرد و آن این است كه «بقیت بعینها و حدث فیها أمر (لاصفة) حادث» . آن امر حادث، صفت نیست بلكه عین ذات امر باقی است. اگر سؤال شود مگر ممكن است كه ذات، هم باقی باشد و هم حادث شود (كه همان اشتداد در ذات است) ، می گوییم اگر مقصود از ذات، ماهیت است چنین چیزی محال است ولی اگر مقصود از ذات، وجود باشد چنین چیزی ممكن است و چه مانعی دارد؟ این عین همان حرفی است كه در باب حركت در جوهر خواهد آمد.
[4] . در بحث فعلی این مثال ضرورتی نداشت و مرحوم آخوند آن را از آن جهت ذكر می كند كه می خواهد با فخر رازی معارضه كند، كه بحث آن می آید.
[5] . تداخل محال است مانند اینكه مقداری به اندازه ی یك متر داشته باشیم و یك متر دیگری عین همان یك متر اول بشود. ضمناً باید آن را به صورت «تداخَلُه» خواند كه در اصل «تتداخله» بوده است.
[6] . مقدار خصوصیتی دارد كه آن را از سایر اعراض متمایز می كند و لذا می گویند موضوع حركت مقداری جسم نیست بلكه «جسم همراه مقدارٌ مّا» است كه [در فصل 24] توضیح آن خواهد آمد.
[7] . در صورتی كه معنای آن این است كه «یخرجه من سواد الی سواد» یعنی «من سواد جنسی الی سواد جنسی» .
[8] . یعنی «تتالی آنات» كه حكما آن را محال می دانند.
[9] . اشاره به حركت توسطی است.
[10] . قبلاً گفتیم كه برخی قائلند كه حركت توسطی و حركت قطعی هردو در خارج موجودند و كلام مرحوم آخوند در اینجا به نحوی است كه نشان می دهد همین نظریه را پذیرفته است. می گوید: در اثنای حركت، سواد یا مقدار، فرد وحدانی بسیطی دارد كه در همه ی مراتب زمان مستمر است و نیز یك فرد زمانی دارد كه منطبق بر زمان است و هیچ كدام از این فرد وحدانی و زمانی ماهیت ندارند. ولی برای آن شی ء، افراد آنی غیرمتناهی اعتبار می شود و در حركت اشتدادی انواع آنی غیرمتناهی اعتبار می شود.

پس اینكه شما گفتید كه آیا وقتی شی ء در مقدار حركت می كند آیا این مقادیر وجود دارد یا ندارد، پاسخ آن این است كه مقدار به معنای یك امر وحدانی مستمر وجود دارد بدون اینكه حدی داشته باشد و باز به صورت یك امر زمانی منطبق بر زمان وجود دارد بدون اینكه برای آن حدی اعتبار شود ولی در همان حال برای همه ی مراتب، امكان اینكه حدّی اعتبار كنیم هست كه به آنها «افراد آنیّه» می گوییم. پس افراد آنیه همانهایی است كه برایشان ماهیت اعتبار می شود.
[11] . به معنای امر جنسی.
[12] . راه حل فخر رازی این است كه معنای اینكه شی ء انواعی دارد و دائماً نوعش عوض می شود این است كه شیئی كه دارای نوعی از رنگ می شود لحظه ای در آن نوع توقف می كند، بعد آن را رها می كند و لحظه ای دیگر در نوع دیگری توقف می كند و همین طور، منتها حس این توقفها را درك نمی كند. پس در واقع این مراتب كه طی می شود به نحو سكونات طی می شود اما نه سكونات آنی. فخر رازی نمی خواهد آن حرف اول را بگوید كه شی ء در هر آنی مرتبه ای دارد بلكه می گوید در زمانهای كوتاه مرتبه ای دارد.

این مسئله كه چشم انسان تغییراتی را كه در زمان بسیار كوتاه رخ می دهد درك نمی كند حرف خوبی است. وقتی جسمی دائماً حركت كرده و توقف می كند و باز این تكرار می شود اگر مدت زمان حركت و توقف، بسیار كوتاه- مثلاً یك بیستم ثانیه- باشد چشم انسان آن را درك نمی كند.

مرحوم آخوند می گوید این استدلال فخر رازی بی معنی است زیرا معنایش این است كه وقتی شی ء حركت مقداری می كند در یك لحظه یك مقدار خاص پیدا می كند و بعد به حال خودش می ماند و بعد در لحظه ی دیگری آناً و به طور جهشی مقداری به آن افزوده می شود و این محال است. ضمن اینكه چنین امری در حركات أینی مستلزم «طفره» است و خود فخر رازی طفره را محال می داند. معنای طفره این است كه یك شی ء بدون اینكه تدریجاً فاصله تا مكان بعدی را طی كند به نقطه ی بعد برسد. ما اگر فرضاً در مقادیر به چنین چیزی قائل شویم در مورد حركت أینی نمی توانیم به آن قائل شویم.
[13] . به نظر می آید كه باید «لها» باشد نه «لهذا» ، كه به حركت برمی گردد.
[14] . دیگر، تقسیم وضع بعد از ذكر تقسیمات سه مقوله ی دیگر نیامده است چون دو قسم آن اسم خاصی نداشته است.
[15] . به این دلیل صحیح نیست كه این قول نمی گوید كه «الكیف منه قرار و منه عدم القرار» تا [قسم دوم ] بر حركت منطبق شود. حركت «عدم القرار» است نه «غیر القار» ؛ سیلان است نه سیال.
[16] . گفتیم كه این حرفِ دیگر این نیست كه نظریه ی اخیر درست است، بلكه این است كه این تقسیم (الكیف منه قار و منه غیر قار) به وجهی و عنایتی درست است بدون آنكه جنس بودن مقوله درست باشد.
[17] . اینجاست كه همان سؤالی كه از خارج عرض كردیم مطرح می شود. مقصود از فرد متجدد سیال همان فرد كیف (سواد) است در حالی كه مرحوم آخوند قبلاً این را نفی كرد.

گفتیم كه آن سخن قبلی بر مبنای قوم گفته شده بود و سخن اینجا درست است.
[18] . نمی خواهد بگوید كه فصل واقعی است بلكه مقصود این است كه همان طور كه فصل، ذاتی نوع است، این هم ذاتی است و از حاق ذات انتزاع شده است.
[19] . تقسیم را می گوید حق و صواب است نه جنس بودن مقوله را، كه درست هم هست.
[20] . یعنی «فالقول بأن. . . » .
[21] . این، ردّ قول خود مرحوم آخوند در ردّ قول اول است.
[22] . مراد از موضوع همان جسم است.
[23] . و یا حركت از فردی به فردی، كه تفاوت اینها را بعد بیان می كنیم.
کليه حقوق برای پايگاه شهید مطهری محفوظ است