برمی گردیم به برهان چهارم مرحوم آخوند بر حركت جوهری. استدلال ایشان این است كه همان مواردی كه شما می گویید تبدل است و صور، علی البدل جانشین.

یكدیگر می شوند در واقع چنین نیست. حال به چه دلیل؟ آیا دلیلش فقط همین حس است، كه می بینیم آب اول تبدیل به یك حالت متوسط شده و بعد بخار می شود؟ نه، این مدعا برهان فلسفی دارد.

مرحوم آخوند می گوید اصلاً محال است كه ماده به صور علی البدل قائم باشد.

اگر صورتی ولو آناًمّا معدوم شود و در همان آن صورت دیگری برای ماده موجود شود مستلزم استقلال ماده است و ماده نمی تواند- ولو با همان فرض آناً مّا- از صورت خالی باشد. امكان ندارد كه در آنِ واحد ماده، هم متلبس به این صورت باشد هم متلبس به آن صورت. پس ناچار باید بگوییم در آنِ اول صورت اول معدوم می شود و در آنِ دوم صورت دوم موجود می شود. این خودش مستلزم این است كه آناًمّا ماده را خالی از صورت بدانیم و چون ماده به هیچ وجه خالی از صورت نمی شود پس محال است كون و فسادی در عالم داشته باشیم.

از طرف دیگر آیا تغییر جوهری در عالم داریم یا نداریم؟ بدیهی است كه تغییر جوهری در عالم هست، منتها بحث در این است كه آیا تغییرات جوهری به صورت كون و فساد صورت می گیرد یا به صورت حركت و به عبارت دیگر آیا تغییرات جوهری دفعی است یا تدریجی؟ حال كه اثبات كردیم تغییر صور جوهری به طور دفعی محال است پس این تغیرات، تدریجی است و این خود برهانی است بر حركت جوهری.