عین این مطلب در مورد ثبات و تجدد هم صادق است و پاسخ اشكالاتی كه برخی حضار مطرح كردند در همین نكته است وای كاش مرحوم آخوند این مطلب را در اینجا بیش از این تشریح می كرد. وجود تقسیم می شود به متجدد و ثابت.

می خواهیم ببینیم این تقسیم مطلق است یا نسبی، به همان معنایی كه توضیح دادیم.

آیا هرچه كه متغیر شد به طور مطلق متغیر است و یا هر متغیری از یك لحاظ متغیر واز لحاظ دیگر ثابت است؟ آیا متغیر در تغیر خودش ثبات دارد یا در تغیر خودش هم متغیر است؟ مسلماً هر متغیری در تغیر خودش ثبات دارد، همان طور كه هر كثیری در كثرت خودش واحد است.

مرحوم آخوند می گوید هر تغیری دو جنبه دارد و نمی تواند این دو جنبه را نداشته باشد. همان طور كه هر وجود ذهنی دو جنبه دارد، وجودی است ذهنی به اعتبار مقایسه اش با وجود خارجی و بدون این اعتبارِ مقایسه ای وجودی است خارجی، همین طور وقتی نسبت اجزای یك متغیر به دیگر اجزای آن را در نظر بگیریم متغیر است و همچنین وقتی نسبت اجزای این متغیر به متغیرهای دیگر را در نظر بگیریم باز هم متغیر است ولی در عین حال هر تغیری دارای یك نحوه ثباتی است. پس اگر می گوییم موجود بر دو قسم است: یا ثابت است یا متغیر، از جنبه ای غیر از جنبه ای كه این تقسیم بر مبنای آن صورت گرفته، این ثابت شامل متغیر هم می شود، و آن جنبه این است كه هر متغیری در تغیر خودش ثابت است [1].

حال سؤال این است كه آیا فاعل كه وجود را افاضه می كند وجود نسبی را افاضه می كند یا وجود مطلق را؟ گفتیم هر قوه ای نسبت به فعلیت قوه است ولی قطع نظر از مقایسه، خودش فعلیتی است كه «فعلیة القوه» است. آیا فاعل، «فعلیة القوه» یعنی وجود فی نفسه ی قوه را افاضه می كند یا وجود مقایسه ای آن را؟ پاسخ این است كه فاعل وجود فی نفسه ی آن را افاضه می كند. علت، فعلیتی را افاضه می كند كه آن «فعلیة القوه» است كه همین فعلیت، در مقایسه با شی ء دیگر قوه است.

هیولای اولی كه نسبت به همه ی فعلیات قوه ی محض است دارای دو حیثیت است، از یك حیث حیثیتی از فعلیات است كه «فعلیة القوه» است، و از حیث دیگر یعنی در مقایسه ی با فعلیات دیگر، عدم است چون قوه، عدم است. علت، آن جنبه ی مقایسه ای را كه عدمی است ایجاد نمی كند بلكه فعلیة القوه را ایجاد می كند.

همچنین در وجود ذهنی، علت نوعی وجود خارجی را ایجاد می كند كه در مقایسه ی با یك وجود دیگر وجود ذهنی است؛ و در كثرت، وحدتی را ایجاد می كند كه از آن، كثرت انتزاع می شود. درست است كه واحد و كثیر در مقابل یكدیگر.

هستند، ولی وقتی علت، كثیر را ایجاد می كند وحدتی را پدید می آورد كه در مقایسه ی با وحدت دیگر كثرت است.

حال می رویم سراغ ثبات و تغیر. همیشه علت، ثبات ایجاد می كند؛ یعنی از این دو قسم در تقسیم وجود به ثابت و متغیر، علت ثابت را ایجاد می كند. اما ثابت بر دو قسم است: یكی ثابتی كه از آن تغیر انتزاع نمی شود، و دیگر ثابتی كه ثباتش عین ثبات التغیر است. پس رابطه ی متغیر بالذات با علت، رابطه ی ثابت با ثابت است و این نكته ی بسیار اساسی و عمیقی است.

عالم نسبت به ما متغیر است ولی نسبت به ماوراء خودش كه محیط بر آن است تغیر معنی ندارد. یك حقیقت است دارای دو رویه: رویه ی ثبات و رویه ی تغیر، ولی نه مثل رویه و آستر كه واقعاً دو چیزند كه به هم ضمیمه شده اند بلكه یك حقیقت داریم با دو حیثیت.

مرحوم ملاعلی نوری در حاشیه های خود بر اسفار بر این مطلب تأكید زیادی دارد كه عالم رویه ی تغیر و تجددی دارد كه همان رویه ی طبیعی و رویه ی زمانی عالم است و این رویه، واقعی است نه خیالی. رویه ی دیگر عالم، رویه ی ثبات است كه رویه ای غیر طبیعی و غیر زمانی است و به عبارت دیگر رویه ی دهری عالم است.

معنای اینكه می گویند: «المتفرقات فی سلسلة الزمان مجتمعات فی وعاء الدهر» این نیست كه بعداً اموری را كه در زمان متفرق است در دهر می چینند و روی هم می ریزند بلكه به این معنی است كه همین حالا واقعاً این طور است. در عین اینكه اشیاء با یكدیگر متفرق هستند، یكی در صد هزار سال پیش قرار گرفته است و یكی در امروز و این قدر از یكدیگر دور هستند، همین وجودات كه به اصطلاح وجود فردی دارند در یك جای دیگر وجود جمعی داشته، معیت دارند. اگر قیامت «یَوْمَ اَلْجَمْعِ» است به این اعتبار است یعنی واقعاً همه ی حقایق در آنجا جمع هستند [2].

پس خلاصه ی جواب این ایراد كه اگر علت امر متغیر متغیر باشد باید سلسله ی علل بی نهایت باشد، این شد كه آن متغیری علتش متغیر است كه تغیر، عارضی آن باشد، نه آن متغیری كه تغیر ذاتی آن است. بعد این سؤال پیش آمد كه چه تفاوتی است میان آنجا كه تغیر ذاتی است و آنجا كه تغیر عرضی است. پاسخ این است كه آنجا كه تغیر ذاتی است شی ء دارای دو جنبه است: جنبه ی ثبات و جنبه ی تغیر. ما از خارج این را عرض كردیم كه به طور كلی تقسیمات وجود، نسبی و مقایسه ای است و همیشه یكی از دو قسیم، به اعتباری غیر از آن اعتباری كه تقسیم بر اساس آن صورت گرفته است شامل دیگری است. مقدمه ی دیگر اینكه در باب خارجیت و ذهنیت، در باب فعلیت و قوه، در باب وحدت و كثرت، در باب ثبات و تجدد و امثال آن، آن چیزی كه مفاض از ناحیه ی علت است جنبه ی غیر مقایسه ای است. همیشه وجود خارجی است كه افاضه می شود ولی یكی از وجودات خارجی وجود خارجی نفس (ادراكات نفسانی) است كه در مقایسه ی با وجودات دیگر ذهنی است. همیشه فعلیت افاضه می شود ولی یكی از فعلیتها فعلیتی است كه در مقایسه با فعلیت دیگر قوه است. همیشه وحدت افاضه می شود ولی در میان وحدتها وحدتی است كه در مقایسه با وحدت دیگر كثرت است. همیشه ثبات افاضه می شود ولی در میان ثباتها ثباتی است كه در مقایسه با اشیاء دیگر ثبات نیست بلكه تغیر است.

این خلاصه ی این فصل است كه اگر این نكات به طور دقیق درك نشود مسئله ی «ربط متغیر به ثابت» آنچنان كه باید درك نمی شود. این مطلب را در ذهن داشته باشید تا بعد سراغ این مطلب برویم كه ما چه داعی داریم كه رابط را طبیعت جوهری بدانیم. ما نظر مرحوم شیخ كه رابط را حركت وضعی و عرضی می داند مطرح خواهیم كرد و البته بخشی از این مطالب هنگام بحث درباره ی فصل سی و سوم خواهد آمد [3].

---