حرف مرحوم آخوند این است كه در حركاتی كه ما می شناسیم (حركاتی كه در چهار مقوله واقع می شود: حركت أینی، حركت وضعی، حركت كمّی، حركت كیفی) رابطه ی این حركات با موضوعاتشان رابطه ی امكانی است، موضوع امری است كه قطع نظر از این حركات تحققی دارد و علتی به این موضوعِ تحقق یافته، این عرض، مقبول یا حالت را (هرچه می خواهید اسمش را بگذارید) به عنوان یك حالت ثانوی می دهد.

ایشان می گوید دردار وجود، ما حقیقتی داریم كه تجدد و تصرم و انقضا برای آن، همان نسبت را دارد كه امتداد برای جسم دارد. (البته این تشبیه را مرحوم آخوند نكرده است ولی تشبیهی است كه نظر ایشان را خوب توضیح می دهد) . دردار وجود چنین حقیقتی داریم و محال است نداشته باشیم زیرا در آن صورت، حركتهایی كه برای ما محسوس است یعنی حركات أینی، وضعی، كمّی و كیفی غیرقابل توجیه خواهد بود. نسبت حركت به آن حقیقت، مانند نسبت امتداد به جسم است یعنی جعل وجود آن به گونه ای است كه حركت از آن انتزاع می شود. بنابراین نسبت حركت به آن حقیقت، نسبت لازم به ملزوم است كه بی نیاز از جعل است، زیرا مناطجعل، امكان است. این طور نیست كه اول اربعه جعل می شود و بعد برای آن زوجیت را جعل می كنند، بلكه جعل اربعه به حیثی است كه از آن زوجیت انتزاع می شود.

مرحوم آخوند می فرمایند در عالم، حقیقتی باید باشد كه نسبت حركت به آن حقیقت، نسبت ضروری و وجوبی باشد، نسبت لازم به ملزوم باشد، نسبت امتداد به جسم باشد به گونه ای كه جعل هویت آن عین جعل حركت باشد. آنوقت برای چنین چیزی حركت از عوارض هست اما از «عوارض تحلیلی» است نه از «عوارض خارجی» ؛ یعنی عارض و معروض در ظرف عقل عارض و معروضند ولی در خارج، عارض و معروضی نداریم بلكه رابطه ی عینیت برقرار است. حركت از معقولات ثانیه است و معقولات ثانیه ظرف عروضشان ذهن و ظرف اتصافشان خارج است. چنین نیست كه اربعه ای در خارج وجود دارد و چیزی به نام زوجیت در خارج عارض آن می شود، بلكه زوجیت از اربعه فقط انتزاع می شود. ذهن است كه اینها را به عارض و معروض تحلیل می كند ولی در خارج عروضی وجود ندارد.

امتداد برای جسم هم از همین قبیل است. پس دردار هستی چیزی هست كه حركت عارض آن است ولی نه عارض عینی و خارجی بلكه عارض تحلیلی، یعنی وجودش به حیثی است كه از متن ذات این وجود حركت انتزاع می شود.

پس بحث تا اینجا در این بود كه حركت از آن نظر كه امری است بین قوه و فعلیت، نیازمند موضوعی است كه ثابت باشد و چون نسبت حركت به موضوع خودش نسبت امكانی است شی ء به فاعلی نیاز دارد كه به آن حركت بدهد و آن علت باید متغیر باشد، ولی دیگر نمی تواند متغیر بالعرض باشد و الاّ باز آن متغیر هم علتی می خواهد.

پس حركت باید به حقیقتی منتهی شود كه نسبت حركت به آن حقیقت مانند نسبت زوجیت به اربعه و نسبت امتداد به جسم باشد و آن حقیقت امری است كه متجدد بالذات است یعنی حركت لازمه ی ذاتش است نه عارض بر ذاتش و چون متجدد بالذات است نیازمند به علتی كه به آن حركت بدهد نیست بلكه نیازمند به علتی است كه خود آن حقیقت را افاضه كند [1].

- پس روح مطلب در این «فی حكمة مشرقیة» در واقع اثبات حركت جوهری است، منتها مرحوم آخوند سبك بیانش این گونه است كه در بیان آن مسائلی كه خود، آنها را اثبات كرده است مثل اصالت وجود و حركت جوهری، مانند انسانهای شتابزده می ماند یعنی قبل از آنكه به بحث برسد، در لابلا می خواهد مطلب را بگنجاند و بگوید و در واقع می خواهد ذهنها بهتر آماده شود.

ما هنوز به مسئله ی اثبات حركت جوهری نرسیده ایم ولی اینجا ضمناً آن را اثبات كردیم؛ یعنی ثابت كردیم كه تمام حركات عرضی باید به حركت ذاتی منتهی شود.

مقصود از «حركت ذاتی» حركتی است كه لازمه ی ذات موضوعش باشد و اتصاف موضوعش به آن نیازمند به علت نباشد، بلكه نفس موضوعش برای انتزاع حركت كافی باشد و آن [موضوع ] ، جوهر یا طبیعت جوهری است [2].

---