قبل از پرداختن به ادامه ی فصل، نكته ای را در اینجا باید متذكر شویم. مرحوم آخوند در ابتدای فصل می گویند: «لمّا علمت أن الحركة حالة سیالة لها وجودٌ بین القوة المحضة و الفعل المحض. . . » . توجه داشته باشید كه «حالة» در اینجا نوعی مسامحه ی در تعبیر است و خود مرحوم آخوند بعدها به این تعبیر ایراد می گیرد كه نكته ی دقیقی هم هست. در اینجا مرحوم آخوند می گوید حركت یك «حالت سیال» است كه وجودش وجود خاصی است؛ نه قوّه ی خالص است و نه فعلیت خالص (لها وجود بین القوة المحضة و الفعل المحض) . معمولاً زیاد به این نحو تعبیر می كنند ولی چنانكه بعداً خواهد آمد این تعبیر (حالة سیالة) دقیق نیست. حركت «حالت سیال» نیست بلكه «سیلان حالت» است.

یك وقت می گوییم كه حركت حالتی است كه سیال است كه به این معناست كه حالتی است كه دارای سیلان است. این تعبیر غلط است زیرا سیلان یعنی خود حركت. تعبیر دقیق این است كه حركت سیلان حالتی است.

بعد از «الحركة حالة سیالة» ، «لها وجود» آمده است. آیا حركت یك شی ء، حالتی از آن شی ء است كه «لها (الحركة) وجود» یا نه، حركت سیلان حالتی است كه آن حالت دارای وجود است؟ در این صورت دوم، خود حركت، امری است از قبیل اضافات و نسب.

بعضی مثل شیخ اشراق معتقدند كه حركت از مقولات عرضی است. او ده مقوله ی ارسطویی را نمی پذیرد و قائل به پنج مقوله است و یكی از مقولات را خود حركت می داند و بنابراین حركت از نظر شیخ اشراق یكی از اعراض است. همان طور كه كم و كیف، عرض هستند حركت هم عرض است كه عارض موضوع می شود. غالب افراد درباره ی حركت همین طور فكر می كنند؛ خیال می كنند كه حركت خودش، به تعبیر امروز، یك پدیده است مثل سیاهی یا حرارت.

این نظریه مردود است. حركت، چیزی در عرض مقولات دیگر نیست بلكه اعراض وقتی وجود سیلانی داشته باشند [متصف به حركت می شوند] . به سیلان وجودِ سفیدی حركت می گوییم. سیلان وجود سفیدی، وجود علی حده ای از سفیدی ندارد. وقتی یك شی ء سفید به سوی قرمزی حركت [در كیف ] دارد این طور نیست كه الآن دو عرض در اینجا وجود پیدا كرده باشد: سفیدی و حركت. سفیدی دو نحو وجود می تواند داشته باشد: وجود ثابت و وجود سیال. همچنان كه وقتی سفیدی وجود ثابت دارد وجودش غیر از خودش نیست در مورد وجود سیالِ آن هم همین طور است. اگر سفیدی ثابت باشد وجودش وجود ثابت است و اگر در حال حركت باشد وجودش وجود سیلانی است. پس اگرچه مرحوم آخوند در ابتدا چنین تعبیر می كنند كه «الحركة حالة سیالة» ولی در نهایت امر توضیح می دهند كه مطلب از این قرار نیست [1].

---