اما در مورد مسئله ی ماده كه فخر رازی گفت چه دلیلی داریم بر اینكه ماده در همه ی اجسام واحد است، شاید كه اجسام مختلف ماده های مختلف داشته باشند، جواب این است كه شما معنی ماده را درك نكرده اید. ماده ی به اصطلاح فلاسفه را نه تنها فخر رازی بلكه بسیاری دیگر هم درك نكرده اند. ماده ی به اصطلاح فلاسفه با ماده ی به اصطلاح علمای طبیعی و فیزیك فرق می كند. ماده ی در اصطلاح علمای طبیعی چیزی است كه از نظر فلاسفه مجموع ماده و صورت است. به عنوان مثال علمای امروز درباره ی این مسئله فكر می كنند كه ماده ی اصلی جهان چیست؟ مثلاً می گویند ماده ی اصلی جهان یك گاز مخصوص بوده كه بعد به چیزهای دیگر متحول شده است. ولی فلاسفه این را هرگز ماده تلقی نمی كنند زیرا از نظر فیلسوف این ماده ای همراه با صورتی است. امری كه فلاسفه آن را ماده می دانند و می گویند جسم مركب از ماده و صورت است از ماده ی به اصطلاح علمای طبیعی بسی بسیطتر است. ماده ی فلسفی هیچ استقلالی از خود نمی تواند داشته باشد و همیشه در ضمن یك صورت وجود دارد.

ماده ای كه علمای طبیعت می گویند مثل آن چیزی است كه علمای ادب می گویند كه «بدان كه مصدر اصل كلام است» و مثلاً «ضَرَبَ» در اصل از «ضَرْب» می آید.

ولی به نظر دقیقتر، همان طور كه علمای اصول می گویند خود مصدر هم باز یك ماده ای دارد. آنچه كه اصل همه ی اینهاست مصدر نیست، چون مصدر هم مجموع ماده و صورت است. آن ماده ی ضاد و راء و باء كه در «ضَرَبَ» هست، در «ضَرَبَ» صورت سه فتحه ی متوالی را دارد و در «ضَرْب» صورت دیگری دارد همچنان كه «یَضْرِبُ» باز ماده است با صورت دیگری. آن ماده ای كه اصلِ همه ی اینهاست ماده ای است كه هیچ صورتی ندارد كه می شود ضاد و راء و باء بدون هیچ حركت، ولی ماده ی ضاد و راء و باء بدون هیچ حركت قابل وجود پیدا كردن در خارج نیست گرچه قابل تعقل هست. ما این ماده را به این شكل تشخیص می دهیم كه وقتی می بینیم كه «ضَرْب» ، «ضَرَبَ» ، «یَضْرِبُ» و «ضارب» داریم همین قدر تشخیص می دهیم كه چیزی هست كه در یك جا «ضَرْب» است و در جای دیگر «ضَرَبَ» و در جای دیگر «یَضْرِبُ» و یا «ضارب» . آن چیز غیر از آن چیزی است كه در یك جا «نَصْر» است و در جای دیگر «ناصر» و یا «ینصر» . اما خود آن را به طور مستقل در ذهن خودمان حتی تصور و تخیل هم نمی توانیم بكنیم. این ماده قابل وجود پیدا كردن به نحو مستقل نیست قابل احساس هم قهراً نیست و قابل تخیل هم نیست ولی قابل تعقل كردن هست. پس اصل كلام چیست؟ اصل كلام آن چیزی است كه در میان همه ی اینها وجود دارد ولی خودش محال است كه مستقل از یكی از اینها وجود پیدا كند.

ماده چیزی نیست كه در مرتبه ی قبل، وجود داشته باشد و در مرتبه ی بعد، صورت به آن عارض شده باشد. اگر چیزی در مرتبه ی قبل وجود داشته باشد و در مرتبه ی بعد چیزی عارض آن شود آن چیز موضوع است و آن دیگری عرض. ماده چیزی است كه در ضمن این شی ء و در ضمن آن شی ء وجود دارد و وجود داشتن در درجه ی اول مال صورت است و در درجه ی دوم مال ماده. این است كه حكما می گویند: «الفیض یمرّ من الصورة الی الماده» .

فخر رازی خیال كرده است كه چیزی كه حكما ماده می نامند امری است كه اول وجود دارد و بعد صورتی در آن حلول می كند و یا بر آن عارض می شود و لذا برای آن، اثر مستقل قائل شده و می گوید شاید این خاصیت مال صورت نباشد بلكه مال ماده باشد. این ماده، قوّه ی محض و استعداد محض است و هیچ خاصیتی غیر از قبول ندارد و آن چیزی كه ماهیتش قبول محض است محال است در اشیاء، مختلف ومتعدد باشد. اگر برهان، امری را كه به نام ماده تشخیص دادیم اثبات كند حداكثر این است كه در همه ی اشیاء حیثیتی وجود دارد كه آن حیثیت قبول محض است، ذاتش عین قوه و عین قبول است. در مورد چنین چیزی فرض تعدد معنی ندارد.

تعددش به تعدد صور است نه به تعدد ذات خودش [1].

به هرحال ملاصدرا می فرماید در واقع فخر رازی معنی ماده را درست تعقل نكرده است؛ چیزی را تعقل كرده است كه در واقع مجموع ماده و صورت است.

---