[1] . سؤال: طبق این مبنا آیا حركت توسطی بساطت دارد یا ندارد؟ .

استاد: بساطت دارد ولی بساطت اعتباری، نه بساطت حقیقی. وحدت اتصالی مساوی است با وحدت شخصی، یعنی هر امر متصل یك واحد شخصی است كه قابل قسمت به اجزاء است. شما این واحد شخصیِ قابل انقسام به اجزاء را یك وقت از آن جهت كه واحد است می بینید؛ از این جهت بسیط است. یك وقت این واحد شخصیِ قابل انقسام را از آن جهت كه قابل انقسام به اجزاء است می بینید؛ از این جهت كثیر است. پس حركت همان یك حقیقت بیشتر نیست كه یك حقیقت ممتد است. این حقیقت ممتد را كه از اول تا آخر یك امر واحد است وقتی به اعتبار وحدتش نظر می كنید نه به اعتبار قابلیت انقسامش، امری بسیط است چون واحد از آن جهت كه واحد است قابل قسمت نیست؛ واحد از غیر جهتی كه واحد است قابل قسمت است.

[2] . قبلاً اشاره كردیم و بعداً در بحث «آن» خواهد آمد كه یك حرف نادرستی مطرح شده است به نام «آنِ سیال» كه حاجی خیلی به آن چسبیده است. ایشان كه طرفدار حركت توسطی است معتقد است كه اصلاً آنچه كه در خارج وجود دارد یك امر بسیط من جمیع الجهات است و این امر بسیط، در ذهن ما چیزی به نام حركت قطعیه را رسم می كند. در مورد زمان هم معتقد است- و به كمال صراحت هم می گوید- كه آنچه در خارج وجود دارد آنِ سیال است كه در ذهن ما زمان را رسم می كند.

[3] . سؤال: حركت قرار ندارد، پس چگونه می توان یك امر بی قرار را از اول تا آخر اعتبار كرد؟ .

استاد: معنی قرار این است كه یك شی ء در دو جزء زمان به یك حال وجود داشته باشد. در مورد امری كه ساكن است می گوییم در دقیقه ی قبل ساكن بود و در دقیقه ی بعد هم ساكن است. این معنی قرار است. اما اگر بگوییم یك شی ء ممتد به امتداد زمان، در مجموع زمان وجود دارد، مثلاً این حركت از طلوع آفتاب تا غروب آفتاب وجود دارد، آیا آن جزء اول حركت، در وسط روز یعنی در ظهر وجود دارد؟ نه، قرار اصلاً به این معنا نیست. هر جزئی از حركت در هر لحظه از زمان كه هست دیگر در لحظه ی بعد نیست؛ این معنی عدم قرار است. اما اگر مجموع این حركت را به صورت یك امر واحد كه «جزء» در آن نمی بینیم در نظر بگیریم یك وحدت واقعی دارد، همان طور كه آب دریا از نظر قدما یك وحدت واقعی دارد. حركتی كه در اول می بینیم با حركتی كه در آخر می بینیم یك چیز است. به این اعتبار جزء ندارد، یعنی جزئش را لحاظ نمی كنیم و اول و آخر و وسطِ حركت همه یك شی ء واحد است.

سؤال: این اول و آخر جز اعتبار چیزی نیست.

استاد: وحدت دارد، چرا اعتبار است؟ این را در علم اصول خوانده اید كه می گویند یك شی ء اگر وحدت واقعی داشته باشد كثرتش اعتباری است و اگر كثرت واقعی داشته باشد وحدتش اعتباری است. بعضی از چیزهایی كه وحدت حقیقی دارند در عین اینكه كثرتشان اعتباری است قابلیت انقسام دارند، ولی بعضی از واحدها اصلاً قابلیت انقسام ندارند. مثلاً نماز، كثیر حقیقی است، برای اینكه مجموع اجزایی است كه هركدام از خودشان استقلال دارند. «اللّه اكبر» غیر از «بسم اللّه الرحمن الرحیم» است. در خود «اللّه اكبر» هم، «اللّه» غیر از «اكبر» است، و در خود «اللّه» هم همزه غیر از لام است. قرائت غیر از ركوع و غیر از ذكر ركوع است. سجود هم همین طور. این یك كثیر واقعی است ولی شما مجموع این كثیرها را اعتباراً یك واحد می دانید به اعتبار غرض واحدی كه بر این مجموع مترتب می شود و نام آن را «نماز» می گذارید. اگر كسی بگوید «اللّه اكبر» در اول نماز با «السلام علیكم» در آخر نماز یكی است و دست روی این كه بگذاریم دست روی آن گذاشته ایم این اعتباراً درست است ولی واقعاً درست نیست. واقعاً وحدت واقعی میان «السلام علیكم» و «اللّه اكبر» نیست.

در اینجا كثرت، واقعی و وحدت اعتباری است.

اما گاهی وحدت، واقعی است و كثرتْ بالقوه و اعتباری است، مثل اجسام به نظر قدما. آب در این ظرف از نظر قدما واقعاً شی ء واحد و متصل واحد است. آنها كه قائل نبودند كه آب متشكل از مولكولهایی كنار یكدیگر است. بنابراین، دست روی هرجای این آب بگذارید، روی یك چیز دست گذاشته اید. این قسمتِ اینجا با قسمت آنجا واقعاً وحدت دارد. (نگویید این نظریه كه باطل شده است؛ این نظریه باطل نشده، مصداقش فرق كرده است. امروز هم اگر ما قائل شدیم كه آن ذراتی كه جسم را تشكیل می دهد، واحدهای كوچك لایتجزایی هستند كه طول و عرض و عمق دارند می توانیم مثال را روی آن بیاوریم. پس از نظر علمی اینها فرق می كند ولی از نظر فلسفی تنها مصداقش فرق می كند نه اصل مطلب) .

«اعتبار» كه در اینجا می گوییم اعتبار به معنای قرارداد اجتماعی نیست كه منشأ انتزاع ندارد و فقط جعل و وضع است، مثل اعتبار مالكیت. فلاسفه كه در باب اعتبارات بحث می كنند چنین اعتباری را نمی گویند. آنها وقتی می گویند «اعتبار» یعنی یك منشأ انتزاعی در اصل تكوین و اصل واقعیت دارد.

جسم، وحدتی در عین كثرت و كثرتی در عین وحدت دارد كه هم كثرتش حقیقی است و هم وحدتش؛ وحدتی كه با آن كثرت متضاد نیست (بعضی كثرتها با بعضی وحدتها متضادند، ولی بعضی كثرتها با بعضی وحدتها متضاد نیستند) .

اگر ما حركت را از دید كثرت لحاظ كنیم، یك دید است و اگر از دید وحدت لحاظ كنیم دید دیگر است. اگر از دید كثرت ببینیم اجزاء دارد، حدوث و فنا دارد، وجود و عدم دارد كه اینها توأم با یكدیگر هستند. ولی از دید وحدت، یك حدوث دارد و یك فنا، چون مجموعش یك واحد بیشتر نیست. در این اعتبار، دیگر ما اول و آخر و وسط نمی بینیم. به این اعتبار، امری می شود كه حدوثش به همان حدوث جزء اول است و فنایش به فنای جزء آخر است، چون ما جزء نمی بینیم و این مطلب، مطلب درستی است.

[4] . سؤال: طبق مبنای آقای طباطبایی در مورد حركت قطعی و توسطی آیا می توان گفت حركت توسطی در خارج موجود است؟ .

استاد: بله، چون حركت توسطی و حركت قطعی طبق این مبنا هر دو یك چیز می شوند و تفاوتشان به اعتبار است. همین كه ملاحظه ی حد و كثرت كردید سروكارتان با حركت قطعی است و وقتی ملاحظه ی كثرت و حد را نكنید سروكارتان با حركت توسطی است. این دو جور لحاظ است. همین قدر كه حساب جزء اول و جزء وسط و جزء آخر كردیم، باید توجه داشته باشیم سروكارمان با حركت قطعی است، ولی وقتی كه این حركت را یكجا داریم می بینیم بدون اینكه اجزاء در آن ببینیم، سروكارمان با حركت توسطی است.

سؤال: این فقط اعتبار است ولی نمی شود دید چون قرار ندارد.

استاد: حركت یك وحدت واقعی دارد، چه انسانی وجود داشته باشد، چه انسانی وجود نداشته باشد.

«وحدت واقعی دارد» یعنی واقعاً تمامش شی ء واحد است، چون وحدت اتصالی مساوی است با وحدت شخصی.

شی ء كه از اینجا تا آنجا حركت می كند شخص واحد است. حركت فلك به قول قدما، كه از ازل تا ابد جریان دارد، شخص واحد است. حركات نیست، مجموع امور نیست، واقعاً شی ء واحد است، اما شی ء واحدی كه قابل انقسام به اجزاء است.

این مانند نظریه ای است كه احتمالش در بحث جواهر و اعراض اسفار مطرح شده است و در عصر جدید هم ابراز شده است كه تمام عالم، جسم واحد است و اختلاف اجسام در واقع اختلاف مراتب است، مثل آب دریا كه در یك جا متراكم تر است و در یك جا تراكمش كمتر است. طبق این نظریه جسم من، مرتبه ای از یك جسم واحد است و این قالیچه مرتبه ی دیگری از آن است. پس در عین كثرتی كه میان اجسام وجود دارد یك وحدت واقعی بر همه ی آنها حاكم است. البته در باب اجسام این حرف هنوز حرفی نیست كه قابل دفاع باشد.

سؤال: طبق بیان آقای طباطبایی آیا اجزای حركت اجزاء برای كل می شوند؟ .

استاد: هم اجزاء می شوند برای كل و هم جزئی می شوند برای كلی كه آن كلی، حركت قطعی است.

همین قدر كه ما اعتبار جزء كنیم، جزئیِ حركت قطعی است. اما اگر بخواهیم اعتبار حركت توسطی كنیم، اجزاء وجود ندارد، یك شی ء واحد شخصی من جمیع الجهات است كه نه اول در آن اعتبار می شود و نه آخر.