آقای بروجردی بیان مخصوصی داشتند در باب فرق بین ماهیت «لا بشرط» و «بشرط لا» كه این، غیر از لا بشرط و بشرط لایی است كه اصولیین در مورد اعتبارات ماهیت می گویند. آن لا بشرط و بشرط لا، آن است كه در فرق بین ماده و صورت گفته می شود.

بیان مرحوم آقای بروجردی این است كه یك كل ممتد را دو جور می توان لحاظ كرد كه در یك لحاظ غیریت است و در لحاظ دیگر وحدت. ایشان این مثال را ذكر می كردند، می گفتند شما آب این حوض را در نظر بگیرید. آب این حوض در تمام این حوض وجود دارد. آبی كه در این گوشه ی حوض قرار دارد با آن آبی كه در آن گوشه ی دیگرِ حوض قرار گرفته است به یك اعتبار همان است و به یك اعتبار غیر از آن است. اگر ذهن شما این آب را در عالم ذهن تجزیه كند، می گویید این غیر آن است. آبی كه من دستم را در این گوشه ی حوض داخل آن فرو می برم غیر از آبی است كه در گوشه ی دیگر قرار دارد. می توانم بگویم من اینجا را دست نزدم آنجا را دست زدم؛ راست هم هست، زیرا من به آن جزء آب دست زدم، نه به این جزء آب.

اما یك وقت است كه شما اساساً این حدود و مرزها را از ذهن خودتان محومی كنید. این گوشه را كه نگاه می كنید به اعتبار این است كه این آب را دارید می بینید، مثل وقتی كه از كنار دریای خزر رد می شوید. چشمتان كه به آن می افتد می گویید این دریاست. دو ساعت دیگر با اتومبیل می روید و دوباره چشمتان كه به دریا می افتد می گویید این همان آب است. آنچه دو ساعت پیش دیدید و از آن فرسخها فاصله گرفتید و این آبی كه دو ساعت بعد می بینید قطعاً از نظر اجزاء آب غیر آن است. در عین حال اگر بپرسند این همان آب است یا آب دیگری است می گویید این همان آب است. پس اگر این حدود فرضی را بردارید تمام این دریا یك آب است و اگر این حدود فرضی را بگذارید هر جزئش غیر از جزء دیگر است.

ذهن انسان چنین اعتباراتی دارد.

در هر امر ممتدی این دو نوع اعتبار وجود دارد. من كه الآن روی این كتاب دست می گذارم، به یك اعتبار، دیگر اینجا و آنجا ندارد. اینجای كتاب كه دست می گذارم روی همان گذاشته ام، آنجای كتاب هم كه دست می گذارم روی همان گذاشته ام یعنی در هر دو حال دست روی كتاب است. در این اعتبار، شما این مجموع را یك چیز می بینید. ولی یك وقت است همین را ذهن شما تجزیه می كند. اینجای كتاب كه به طرف من است غیر از آنجای كتاب است كه به طرف شماست. در این اعتبار اگر بگویید من دست روی اینجای كتاب گذاشتم نه آنجای كتاب، درست است.