میرداماد مثال خیلی خوبی زده است كه حاجی در حواشی خود بر اسفار در بخش الهیات آن را نقل كرده است. می گوید فرض كنید مورچه ای روی فرشی كه رنگهای مختلف داشته باشد حركت می كند. این مورچه به اعتبار محدودیت وجودش، الآن كه روی رنگ سفید حركت می كند دنیایش دنیای سفید است. همین قدر كه روی رنگ قرمز قرار گیرد برای او دیگر سفید معدوم است و تا زمانی كه روی قرمز حركت می كند دنیای او قرمز است. وقتی روی قسمت مشكی حركت می كند دیگر برای او نه سفیدی وجود دارد و نه قرمزی. اما موجودی كه از بالا نگاه می كند نسبتش به سفید و قرمز و سیاه، واحد است یعنی همه به یك معنا و یك نحو برای او موجود هستند.

همان طور كه میرداماد گفته است، برای موجودی كه در عالم دهر است امور زمانی مجتمع الوجود هستند ولی خودشان برای خودشان متفرق الوجود هستند: «المتفرقات فی وعاء الزمان مجتمعات فی وعاء الدهر» . برای خداوند ماضی و «آن» و مستقبل، دیگر وجود ندارد. آنچه كه در حال وجود دارد برای خداوند به علم حضوری وجود دارد و آنچه كه در گذشته و آینده هم وجود دارد خداوند به آن علم حضوری دارد. ماضی و آنْ و مستقبل برای ما معنا دارد. غیب و شهادت هم همین طور است. غیب و شهادت برای یك موجودِ محدود معنا دارد ولی برای یك موجود نامحدود معنا ندارد [1].

- به هر حال سخن مرحوم آخوند این است: شمای شیخ از حركت انتظار دارید كه به صورت یك امر متصل در جمیع اجزای زمان وجود داشته باشد یعنی به تمام اجزایش در تمام زمان حركت وجود داشته باشد. شك ندارد كه حركت به این نحو وجود ندارد و ما از حركت چنین انتظاری هم نداریم. مثل همان حرفهایی كه خودتان می گویید كه كسی از اینكه مضاف [2]وجود دارد نباید آن نحوه ی وجود را انتظار داشته باشد كه از كیفیات انتظار دارد و از وجود عرض هم نباید آن معنی را انتظار داشت كه از وجود جوهر انتظار می رود. حركت، به معنی امر ممتد و متصلِ منبسط به انبساط زمان است و هر جزئش در جزئی از زمان واقع می شود. به آن معنا كه زمان معدوم است حركت هم معدوم است، ولی زمان در ظرف خودش كه معدوم نیست در ظرف زمانِ بعد معدوم است. هر جزء حركت هم در ظرفِ آن جزء بعدش معدوم است و این ضرری نمی زند. پس آن بیانی كه شیخ كرد برای اینكه حركت قطعی در اعیان وجود ندارد مردود است.

---