اینها مجموع تعریفاتی است كه برای حركت شده است. ما چند نكته در اینجا عرض می كنیم و شاید در جلسه ی بعد بیشتر این مطالب را توضیح دهیم.

دیدیم حركت امری است بیّن الوجود ولی در عین حال متشابه الماهیه و متشابه المعنی. امری كه وجودش اینقدر واضح است تعریف كردن و شكافتن معنا و ماهیتش اینقدر مشكل است.

اولین نكته این است كه آیا اساساً حركت امری جدا از همه ی مقولات است؟ این خودش مسئله ای است. گفتیم فلاسفه، اشیاء عالم را در یك تقسیم بندی داخل در ده مقوله می كنند. جز ذات واجب الوجود كه فوق مقولات است و جز امور اعتباری و قراردادی كه چون وجود ندارند دارای ماهیت نبوده و دونِ مقولات هستند، موجوداتِ دارای ماهیت از ده مقوله خارج نیستند: جوهر و نُه مقوله ی معروف عرض.

آیا حركت اصلاً داخل در مقوله ای هست یا داخل در مقوله ای نیست و اگر هست داخل در كدام مقوله است؟ .

از جمله حرفهای خوب مرحوم آخوند یكی این است كه می گوید حركتداخل در هیچ مقوله ای نیست، بلكه نحوه ای از انحاء وجود است. حركت از سنخ وجودات است نه از سنخ ماهیات، چون به عقیده ی مرحوم آخوند كه قائل به اصالة الوجود است نه تنها ذات واجب الوجود داخل در مقولات نیست بلكه وجودات به طور كلی از مقولات خارج هستند و بعداً خواهیم رسید كه حركت نحوه ی وجود است. شیخ اشراق حركت را یك مقوله ی مستقل دانسته است و از كلمات امثال بوعلی درست مطلب روشن نیست. بعید نیست كه بوعلی حركت را از همان مقوله ی «ان یفعل» و یا «أن ینفعل» یعنی تحریك را از مقوله ی فعل و تحرك را از مقوله ی انفعال می دانسته است.

بنابراین وقتی حركت را تعریف می كنیم، بر مبنای مرحوم آخوند یك امر ذات الماهیه را تعریف نمی كنیم كه جنسی و فصلی داشته باشد. پس تعریفش «رسم» خواهد بود نه «حدّ» ، زیرا شیئی حد دارد كه جنس و فصل داشته باشد و شیئی جنس و فصل دارد كه خودش از ماهیات باشد. چیزی كه از ماهیات نیست، جنس و فصل ندارد.

بنابراین اگر تعاریف حركت، گوناگون هم باشد مانعی ندارد، چون یك شی ء بیش از یك «تعریف حدی» نمی تواند داشته باشد، اما می تواند چندین تعریف غیر حدی داشته باشد. اگر بخواهیم انسان را تعریف حدی كنیم یك تعریف حدی بیشتر ندارد، ولی اگر آن را به لوازم و آثارش تعریف كنیم به چندین طریق می توان آن را تعریف كرد كه همه هم درست باشد؛ منتها باید ببینیم در میان تعریفات رسمی كدام یك جوانب را بهتر بیان كرده است [1].

نكته ی دیگری كه در باب تعریفات حركت باید ذكر كنیم این است كه در فصل بعد ما بحث می كنیم كه آیا حركت به معنی توسط وجود دارد یا حركت به معنی قطع وجود دارد یا هر دو وجود دارد، همچنان كه از كلمات مرحوم آخوند استفاده می شود. اگر گفتیم حركت به معنی قطع وجود دارد نه حركت به معنی توسط، حركت را باید به یك نحو تعریف كنیم و اگر بگوییم حركت به معنی توسط وجود دارد نه حركت به معنی قطع، باید حركت را به نحو دیگری تعریف كنیم. لهذا بهتر این بود كه.

مرحوم آخوند قبل از اینكه حركت را تعریف كند، اول بیان می كرد كه حركت به معنی توسط و حركت به معنی قطع به چه معناست و كدام یك وجود دارد و بعد به تعریفات می پرداخت.

مسئله ای كه برای ما باقی می ماند، مقایسه ی این تعریفات است. حتماً این تعریفات باید مقایسه بشود تا ببینیم جامعترین تعریفات كدام است. آنچه در اینجا بیان شده همه ی تعریفات نیست و تعریفات دیگری هم می توان ارائه كرد. معمولاً تعریف ارسطویی را از همه ی تعریفها جامعتر می دانند. آیا تعریف ارسطو از تعریف بوعلی جامعتر است و یا تعریف حركت به حدوث تدریجی- كه ظاهراً منتخب خود مرحوم آخوند است- جامعترین تعاریف است؟ خود مرحوم آخوند در بعضی جاهای دیگر حركت را به «صیرورت» به معنای گردیدن تعریف می كند كه مصدر «صار» از «افعال ناقصه» است. گاهی به جای گردیدن، از «شدن» استفاده می شود؛ می گویند چیزی چیز دیگری «می شود» كه الآن در فارسی معمول است.

ما همه ی اینها را باید مقایسه كنیم و ببینیم كدام یك بهتر است. برای مقایسه ی این تعاریف بهتر این است كه صبر كنیم كه ابتدا بحث حركت توسطی و حركت قطعی مطرح شود و بعد كه از آن بحث فارغ شدیم به مقایسه ی این تعریفات بپردازیم [2].

---