در جلسه ی پیش درباره ی «ماهیت» بحث کردیم که اصلاً مسأله ی ماهیت که طرح می شود، در واقع پاسخ به چه نیاز فکری انسان است. آیا چنین نیاز فکری در انسان هست که پاسخش چیزی باشد که ما به آن «ماهیت» می گوییم؟ .

گفتیم بله، مسلّماً یکی از جنبه ها و سؤالاتی که درباره ی اشیاء برای ذهن انسان مطرح می شود سؤال از چیستی اشیاء است، و این غیر از سؤال از هستی اشیاء است و غیر از سؤال از چرایی اشیاء است و غیر از سؤال از «آیا اینچنین هستِ» اشیاء است، غیر از سؤال از «کِی ای» و «کجایی» اشیاء است.

حال ارزش این سؤالات چقدر است؟ آیا از نظر ارزشی که برای بشر دارند در یک حدّند؟ مسلّماً در یک حد نیستند؛ یعنی سؤال از «کجایی» با سؤال از «چیستی» یا سؤال از «هستی» در یک حد از ارزش نیستند. وقتی که سؤال از «هستی» یک شی ء می کنیم می خواهیم دریابیم که آیا این شی ء که الآن مورد توجه و موضوع تفکر ماست، یک واقعیتی است در خارج یا یک واقعیت نیست؟ آنگاه با هر معیاری، معیار فلسفی باشد یا معیار تجربی، می خواهیم واقعیت آن شی ء را ثابت کنیم، و درک کنیم که آن شی ء هست. امر دایر است میان اینکه آن چیزی که درباره اش فکر می کنیم یک امر واقعی باشد یا یک امر موهوم محض. پس اینکه

مجموعه آثار شهید مطهری . ج10، ص: 538

درک کنیم واقعیت شیئی را، ارزشی دارد مافوق اینکه مثلاً بدانیم آن امر واقعیت دار در تهران است یا در قم؛ مافوق سؤال از «کجاییِ» آن شی ء است.

سؤال از «چیستی» اشیاء از نظر فلاسفه بسیار ارزشمند است. بالخصوص فیلسوفان قدیم برای سؤال از «چیستی» ارزش زیادی قائل بودند و حتی علم به حقایق را که حقایق اشیاء چیست، یعنی پاسخگویی به سؤال از ماهیت اشیاء را معتقد بودند.

می دانیم خیلی از امور هست که وجود دارند و در وجودشان شکی نیست ولی در ماهیتشان (و به یک اعتبار در نحوه ی وجودشان) تردید است که ماهیت آنها چیست؟ یک فیلسوف کوشش می کند که بتواند ماهیت اشیاء را به دست آورد. مثلاً عدد را در نظر بگیرید. در اینکه عدد هست تردیدی نیست. ما اشیاء را با عدد توصیف می کنیم: این پنج تاست، آن ده تاست. ولی عدد چیست؟ عدد از آن اموری است که فیلسوفان همیشه کوشش داشته اند که ماهیت آن را به دست آورند.

بحث «مقولات» را ارسطو در منطق ذکر کرده و بوعلی هم در منطق ذکر کرده است. بعدها این بحث را از منطق خارج و وارد فلسفه کرده اند و بهتر هم همین بوده است. اصلاً بحث مقولات بحث ماهیت است، زیرا در مقولات، ما اشیاء را دسته بندی می کنیم [1]به جوهر و عرض، و عرض را تقسیم می کنیم به نُه مقوله یا کمتر (مثلاً شیخ اشراق مقولات را پنج تا می داند) . در اینجا اشیاء را از نظر چیستی آنها تقسیم بندی کرده اند. اصلاً تقسیم بندی مقولات تقسیم بندی اشیاء است از نظر چیستی آنها، از نظر ماهیت؛ می گوییم فلان گروه از اشیاء «جوهر» اند، آن گروه دیگر «کیفیت» اند و آن گروه دیگر «کمیت» . به گروهی دیگر می گوییم «اضافه» ، گروه دیگر مثلاً «اَین» است یا «متی» است و امثال اینها. این دسته بندی و گروه گروه کردن اشیاء و هر دسته ای را داخل یک مقوله کردن مربوط به ماهیت اشیاء است؛ یعنی اشیاء از نظر ماهیت گروه گروه می شوند. در نهایت، از دید ارسطویی، اشیاء از نظر چیستی به ده گروه تقسیم می شوند، والاّ اگر مسأله ی چیستی در کار نباشد این دسته بندی ها دیگر معنی ندارد. نه تنها از نظر ارسطو بلکه از نظر غیر ارسطو هم.

مجموعه آثار شهید مطهری . ج10، ص: 539

همین طور است. حال اگر اسم اینها را هم نبرند در عمل به اینها اذعان دارند. مثلاً در فلسفه های جدید این اذعان در عمل وجود دارد.

[1] . نظیر دسته بندی ارسطویی، بلکه در درجه ی اول همان دسته بندی ارسطویی مورد نظر ماست. مقوله ای که ما می گوییم به همین معناست.