تركیب حقیقی بر دو قسم است: تركیب عقلی و تركیب عینی (یا خارجی) .
تركیب عقلی یعنی اینكه شی ء در خارج دو حیثیت مختلف ندارد، ولی عقل این را
در ظرف خودش، در قرع و انبیق خودش، به دو حیثیت مختلف تحلیل می كند، دو
حیثیتی كه در خارج نمی شود این دو حیثیت را از یكدیگر تفكیك كرد ولی عقل در
ظرف خودش می تواند تحلیل كند.
تركیب شی ء از اجزاء ماهیت یعنی از جنس و فصل از این قبیل است. اینكه
می گویند انسان حیوان ناطق است نه این است كه این شی ء در خارج نیمش حیوان
است و نیمش ناطق تا بگوییم آن نیمه ی حیوانش كجاست؟ آیا مثلا نیم بالای بدنش
حیوان است و نیم پایینش ناطق یا برعكس؟ نیم راستش حیوان است و نیم چپش
ناطق؟ یا اعصابش ناطق است و غیر اعصابش حیوان؟ نه، این به تمام وجودش
حیوان است و به تمام وجودش ناطق است. این موجود در عالم خارج «حیوان هو
ناطق» است نه اینكه «حیوان و ناطق» باشد.
مثال دیگر: اگر شما در باره خط می گویید: «كمّ متصل ذی بعد واحد» آیا خط در
خارج سه چیز است: یك قسمتش كمیت است، یك قسمتش اتصال است و یك
قسمتش ذی بعد واحد بودن؟ یا این تماما كمیت است و تماما اتصال است و تماما
ذی بعد واحد؟ واضح است كه این شی ء كمّی است كه آن كم، متصل است و آن كم
متصل، ذی بعد واحد است. این تحلیلها را عقل می كند و الاّ در خارج كه اینها از
یكدیگر جدا نیستند. این به تمام وجودش كم است و به تمام وجودش متصل است
و به تمام وجودش ذی بعد واحد است. اینها را می گوییم تحلیل عقلی.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج9، ص: 429