اینها یك معانی ای هستند كه اصلا ظرف وجودشان، ظرف تحققشان و همه چیزشان ذهن است، اصلا پا به دایره ی خارج نمی گذارند. در عین اینكه به تبع معقولات اولیه یك نوع رابطه ای با خارج دارند ولی خودشان هیچ نوع رابطه ای با خارج ندارند؛ یعنی معقولات اولیه تا در خارج هستند از این صفات عاری اند، وقتی می آیند در ذهن دارای این صفات می شوند. تمام معانی منطقی كه در منطق به كار می رود از این قبیل است. مثلا «موضوع» شدن از این قبیل است. «انسان» كه موضوع واقع می شود و «ضاحك» كه محمول واقع می شود، انسان در خارج است، ضحك هم در خارج است اما موضوع بودن انسان و محمول شدن ضاحك در ظرف ذهن است. در خارج، انسان موضوع نیست، ضاحك هم محمول نیست؛ ذهن است كه انسان را موضوع و ضاحك را محمول قرار می دهد.

بالاتر از این بگوییم: «قضیه» واقع شدن هم از این قبیل است. وقتی كه یك شی ء صورت قضیه پیدا می كند این ذهن است كه شكل قضیه به آن می دهد و الاّ در خارج قضیه وجود ندارد. در خارج زید قائم است؛ اما نه اینكه زید و قیام و نسبت، به حالت یك قضیه در خارج باشند. البته منطقیّین گاهی سخن از قضیه ی خارجیه به میان می آورند ولی این واقعا قضیه نیست، قضیه ی خارجیه نیست [1].

مجموعه آثار شهید مطهری . ج9، ص: 366

اینها یك سلسله معانی و مفاهیم هستند كه به آنها معقولات ثانیه ی منطقی می گویند؛ یعنی اولا معقولند، چون كلی اند؛ [ثانیا مستقیما از راه حواس نیامده اند بلكه به واسطه معقولات اولیه آمده اند؛ و ثالثا ظرف صدقشان ذهن است. ] خود «كلّی» كلّی است. خود «جزئی» هم دیدیم كه كلی است. «نوع» بودن كلی است.

آنچه كه نوع است چیست؟ انسان در ذهن نوع است یا انسان خارجی؟ زید كه نوع نیست. آیا ما می توانیم بگوییم زید نوع است؟ (همان مغالطه ی معروف فخر رازی كه می گوید زید انسان است، انسان نوع است، پس زید نوع است، و حال آنكه زید نوع نیست) . انسان در ظرف ذهن «نوع» است. پس نوعیت عارض انسان می شود در ذهن، جنسیت عارض حیوان می شود در ذهن.

معرف بودن نیز از همین قبیل است. در خارج چیزی معرف چیزی نیست. یك معنا و یك مفهوم در ذهن می آید، دو مفهوم یا سه مفهوم دیگر هم در ذهن می آید؛ این دو یا سه مفهوم در ذهن شناساننده ی آن معنی و مفهوم دیگر هستند و الاّ عمل شناسایی كه در خارج صورت نمی گیرد. معرف بودن یعنی تعریف، یعنی عمل شناسایی و عمل شناساندن در ذهن صورت می گیرد. معرّفیت (به كسر راء) ، معرّفیت (به فتح راء) ، حجت بودن، قیاس بودن، استدلال بودن، حتی خود تجربه بودن به آن مفهوم منطقی اش، و حتی استقراء بودن، تمام اینها یك سلسله معانی هستند كه كلیات در ظرف ذهن این اوصاف را پیدا می كنند.

حالا اینها چندان غامض و مشكل نیست؛ ما نوع دیگری از معقولات ثانیه داریم كه آنها معانی فلسفی است نه معانی منطقی.

[1] خود كلیت چگونه است؟ خود مفهوم كلیت؟ استاد: كلیت و حتی جزئیت به آن معنایی كه منطق می گوید از همین قبیل است. كلی منطقی وقتی می گوییم یعنی خود كلیت. كلیت هم همین جور است. كلیت صفت یك معنی است در ظرف ذهن. انسان در ظرف ذهن صفت كلیت را دارد. همین انسان پایش را كه از ظرف ذهن بیرون می گذارد در عالم عین كلیتی ندارد.

- كلی طبیعی است؟ استاد: بله، و لذا كلی طبیعی را باید بگوییم «طبیعی» ، نباید بگوییم «كلی طبیعی» . بعدا در بحث كلی طبیعی می گوییم كه كلی طبیعی یعنی طبیعت كه در ذهن كلی است و در خارج شخصی.

- یعنی طبیعی كلی؟ استاد: بله، طبیعی؛ طبیعی ای كه در ذهن كلی است و در خارج كلی نیست و الاّ اگر بگوییم طبیعی با صفت كلیت، آن همان كلی عقلی است كه نمی تواند از ذهن پا بیرون بگذارد؛ لذا كلی طبیعی یعنی طبیعی با قید كلیت هم نمی تواند از ذهن بیرون بیاید. اما طبیعی یعنی آن چیزی كه در ذات خودش لا بشرط از كلیت و جزئیت است، در یك جا كلی است و در یك جا جزئی (در ذهن كلی است و در خارج جزئی) آن می تواند در خارج موجود باشد. فعلا نمی خواهیم در اینجا بحث كلی طبیعی را مطرح كنیم.