یا تجربه می کنیم (که همیشه روی این مطلب اصرار داریم که تجربه غیر از استقراء است) . قهراً مورد تجربه همیشه محدود است، زیرا انسان، نامحدود را که نمی تواند آزمایش کند. اول این تئوری و این فرضیه را در یک مورد آزمایش می کند، یعنی در یک مورد به مرحله ی عمل می گذارد. اگر نتیجه نداد که هیچ؛ معلوم می شود که این فرضیه یک خیال و یک وهم بوده است؛ و اگر نتیجه داد بار دیگر آن را با تغییر یک وضع و یک خصوصیت تحت آزمایش می گذارد، و بار سوم باز در مصداق دیگر آن را آزمایش می کند. مثل اینکه یک کسی مدعی می شود که من داروی سرطان را به دست آورده ام. آن دارو را روی این بیمار آزمایش می کند، اگر نتیجه نگرفت که هیچ، اگر نتیجه گرفت می گوید نکند این یک امر تصادفی و اتفاقی باشد و این بیمار به دلیل دیگر هم آماده ی خوب شدن بوده است و من خیال می کنم که خوب شدن او درنتیجه ی این دارو بوده است و یا شاید این بیمار به دلیل فلان وضع خاصی که دارد این دارو در او مؤثر واقع شده است و این امر کلیت نداشته باشد. لذا می رود روی یک بیمار دیگر که این وضع خاص را نداشته باشد آزمایش می کند. بعد می گوید این هم ممکن است به یک علت دیگری خوب شده باشد. باز می رود روی بیمار دیگری که وضع دیگری داشته باشد آزمایش می کند. بالأخره آنقدر اوضاع و شرایط را تغییر می دهد که بعد خودش می ماند و بیماری. در اینجا می گوید رابطه فقط میان این دارو و این بیماری است و هیچ امر اتفاقی و تصادفی و به بیان دیگر هیچ امر مقارن اتفاقی در اینجا دخالت ندارد.

بعد از این تجربه ها، به اینجا که می رسد فوراً تعمیم می دهد؛ یعنی تئوری و تفسیرش به صورت کلی است. ولی کلی را که در همه ی افراد نمی شود آزمایش کرد؛ در یک مصداق، دو مصداق، ده مصداق و صد مصداق می شود آزمایش کرد. بعد که آزمایشها مکرر شد، آزمایشِ مثلاً در صد مورد را برای حکم کلی- که حکم کلی شامل غیرمتناهی مورد است- تعمیم می دهد.

مثلاً فکر می کند که این آب مرکّبی است از دو گاز، و فرضاً هنوز هم کسی این مطلب را کشف نکرده است. این فرضیه را در مرحله ی آزمایش قرار می دهد، یک مورد، دو مورد، ده مورد را آزمایش می کند. بعد که دید مطلب از همین قرار است، آن وقت حکم می کند که آب به طور کلی مرکّبی است از دو گاز که هرکدام این خاصیت را دارند و به این کیفیت با هم ترکیب می شوند و به آن کیفیت تجزیه

مجموعه آثار شهید مطهری . ج10، ص: 315

می شود. او که بیش از یک مورد، ده مورد، صد مورد را آزمایش نکرده است، چرا برای همه ی آبهای دنیا چنین حکمی را می کند؟ اگر بپرسیم آیا آبهای چند میلیون سال قبل هم همین طور است؟ می گوید: بله، آنها هم آب بوده است، پس همین طور است.

اگر بپرسیم آیا آبهای چند میلیون سال بعد هم همین طور است؟ می گوید: بله، آنها هم اگر آب باشد همین طور است، مگر اینکه آب نباشد.

حال این تعمیم چیست؟ این تعمیم هم مثل خود آن تفسیر یک کار فوق العاده برای ذهن است؛ یعنی ذهن پایش را از حدود عمل درازتر می کند. عمل برای او به این چند مورد محدود است ولی او تعمیم و گسترش می دهد و می گوید: نه، هر آبی چنین است.