دو سه نکته در درس پیش گفته شد و تتمه ای باقی ماند. یکی از آن نکات راجع
به «جواب نقضی» حاجی بود به کعبی، که کعبی مسأله ی مرجح حدوث عالم را به این
شکل حل کرده بود که مرجح حدوث عالم در نقطه ی معین از زمان، خود زمان است؛
یعنی اگر فرض کنیم عالم ابتدای زمانی دارد و مثلاً از هزار سال پیش شروع شده
است مرجح اینکه عالم از هزار سال پیش آغاز شده است، خود زمان است، چون
خود زمان اصلاً یک کشش هزارساله بیشتر نیست، نه اینکه زمانی بوده و عالم نبوده
است. حاجی حرف کعبی را نقض کرد به اینکه ما نقل کلام به خود زمان می کنیم، به
این معنی که اگر شما در پاسخ این سؤال ما که چرا عالم در این وقت معین بوده
است و نه در ازل، بگویید که چون زمان در ازل نبوده است و مرجح حدوث عالم
خود وقت و زمان است، ما نقل کلام به خود زمان می کنیم که چرا خود زمان در ازل
نبوده است؟ .
گفتیم که این ایراد، ایراد درستی نیست؛ برای اینکه می شود گفت اگر مقصود شما
از «ازل» امتداد غیرمتناهی است یعنی همین امتداد غیرمتناهی ای که ما در
مجموعه آثار شهید مطهری . ج10، ص: 448
مورد
زمانیات تصویر می کنیم، لازمه ی حرف [کعبی ] این است که «ازل» ی نبوده است و اصلاً
ازل دیگر معنی ندارد. ازل آن وقت معنی دارد که ما یک زمان غیرمتناهی را در
گذشته فرض کنیم، بگوییم در ازل آیا چنین چیزی بوده یا نبوده است؟ وقتی که
زمان نبوده، ازل هم نبوده است. اصلاً ازل برای ما یک توهم بیشتر نیست. پس این
نقض وارد نیست که خود وقت و زمان چرا در ازل پیدا نشد و در لایزال پیدا شد.