بحث درباره ی تقسیمی بود که در اینجا ذکر کرده اند که هریک از وجوب و امکان و
امتناع به سه قسم منقسم می شود: بالذات، بالغیر، بالقیاس. هریک از اینها هم
مثالهایش روشن بود و ذکر کردیم.
گفتیم که وجوب بالذات در واجب الوجود است، وجوب بالغیر در غیر
واجب الوجود از ممکنات است، امتناع بالذات در مورد شریک الباری و محالات
است، امتناع بالغیر در ممکنات است، امکان بالذات هم در مورد ممکنات است،
امکان بالغیر هم که امری محال و غیر معقول است. وجوب بالقیاس در رابطه ی میان دو
شی ء است مثل رابطه ی میان علت و معلول مطلقاً. امتناع بالقیاس در رابطه ی میان وجود
یک شی ء و عدم شی ء دیگر است مثل رابطه ی میان وجود علت و عدم معلول یا رابطه ی
میان عدم علت و وجود معلول. امکان بالقیاس هم که عملاً در عالم وجود ندارد و
فقط در عالم فرض می تواند وجود داشته باشد.
«بالقیاس» به این معنی است که هرچیزی را وقتی نسبت به چیز دیگر مقایسه
کنیم، در قیاس با آن چیز یا وجوب دارد یا امکان یا امتناع؛ یعنی اول آن شی ء را
درنظر می گیریم بعد می گوییم که این شی ء با قیاس با وجود آن و با فرض وجود آن
یا وجوب دارد یا امکان دارد یا امتناع. اگر وجوب داشته باشد «وجوب بالقیاس» ،
مجموعه آثار شهید مطهری . ج10، ص: 114
اگر امتناع داشته باشد «امتناع بالقیاس» ، و اگر امکان داشته باشد «امکان بالقیاس»
نامیده می شود.
مثلاً علت و معلول هرکدام نسبت به دیگری وجوب بالقیاس دارد. هم علت
نسبت به معلول خودش وجوب بالقیاس دارد و هم معلول نسبت به علت خودش
وجوب بالقیاس دارد. یک وقت هست ما مثلاً علت را مفروض می گیریم، بعد معلول
را درنظر می گیریم و می گوییم با فرض وجود علت آیا وجود این معلول واجب
است یا ممکن است یا ممتنع؟ می گوییم واجب است. و یک وقت هست عکسش را
درنظر می گیریم یعنی معلول را مفروض می گیریم و می گوییم با فرض وجود معلول
آیا وجود این علت واجب است یا ممکن است یا ممتنع؟ باز می گوییم واجب است.
پس هم معلول وجوب بالقیاس دارد نسبت به علت و هم علت وجوب بالقیاس دارد
نسبت به معلول. در واقع، هم علت ملزوم است و معلول لازم و هم معلول ملزوم
است و علت لازم. و حتی ممکن است در رابطه ی میان دو چیزی که خودشان
مستقیماً علت و معلول یکدیگر نیستند وجوب بالقیاس درنظر گرفت مانند رابطه ی دو
امر متضایف با یکدیگر.
این، خلاصه ی حرفی است که حاجی در اینجا می گوید. اکنون در اینجا دو مطلب
است که این دو مطلب را باید توضیح بدهیم.