انسان در ابتدا فرقی میان اندیشه و عین نمی گذارد. برای یك كودك اصلا ذهن و عین مطرح نیست. وقتی كه متوجه عالم عین است و مثلا مادر خودش را می بیند او فكر نمی كند كه یك ذهنی دارد و در ذهن خودش صورتی از این مادر دارد. او در عالم خودش گویی مخلوط با واقعیت است، یعنی گویی كه الآن ذهنی در كار نیست و خود همان واقعیت مادر با او یكی است. ولی انسان نمی تواند همیشه در این مرحله باقی بماند. خواه ناخواه برخورد می كند به اینكه نه، ذهن عین واقع نیست؛ واقع چیزی است و ذهن چیزی. این توجه و التفاتی كه برای انسان پیدا می شود ریشه اش از خطاهاست، یعنی موقع خطا متوجه می شود كه نه، ذهن غیر از عین است

مجموعه آثار شهید مطهری . ج9، ص: 583

و اینها دو حساب است [1]. پس قهرا برای انسان دو اندیشه مطرح می شود:

اندیشه های راست و اندیشه های دروغ، كه این از تجربه هایی است كه خیلی زود انسان به آن می رسد، به طوری كه یك كودك شاید در سن سه سالگی فرق راست و دروغ را می فهمد، كه اگر از مادرش بپرسد كه مثلا بابا كجاست و او به دروغ بگوید كه فلان جا رفته است، به مادرش می گوید تو دروغ می گویی؛ یعنی این قدر ادراك دارد كه اگر راست باشد می فهمد و اگر دروغ هم باشد می فهمد. این تشخیص راست از دروغ و صحیح از غلط در مسائل عادی و روزمره است؛ قهرا این تشخیص در مرحله ی بالاتر در مسائل علمی و در مسائل فلسفی مطرح می شود كه یك طرح، یك فكر، یك تشخیص، یك معرفت درباره ی جهان و درباره ی اشیاء ممكن است راست باشد و ممكن است راست نباشد. ضرورت منطق هم از همین جا كشف شده است كه حال كه اندیشه های ما گاهی خطاست و گاهی خطا نیست، آیا معیاری می توان كشف كرد كه با آن معیار بتوان اندیشه ی راست را از اندیشه ی ناراست و صواب را از ناصواب تمییز داد یا نه. منطق برای این كار به وجود آمده است؛ حالا اینكه از عهده برآمده یا برنیامده است مسأله ی دیگری است كه فعلا به بحث ما مربوط نیست.

[1] . - مقصودتان از خطا خطاهای حسی است.

استاد: خطای حسی و در مرحله ی بالاترش خطای عقلی، فرق نمی كند، خطای عقلی هم همین جور است. ولی البته انسان اول به خطای حسی خودش پی می برد. شك ندارد كه چنین است. انسان وقتی كه به خطای حس و بعد به خطای عقل پی برد اینجاست كه می فهمد كه نه، ذهن یك چیز است و خارج چیز دیگر؛ اندیشه یك چیز است و واقع چیز دیگر.